Пенсійная піраміда ў Беларусі — усё
- 8.09.2025, 14:13
Падрабязны аналіз эканаміста.
Сайт Charter97.org апублікаваў заяву эканаміста Льва Львоўскага ў эфіры «Еўрарадыё» пра тое, што ў Беларусі ў найбліжэйшы час будзе прынятае рашэнне аб павышэнні пенсійнага ўзросту — узрост выхаду на пенсію жанчын зраўняюць з мужчынскім — 63 гады. Сайт planbmedia.io падзяліўся поўным аналізам Львоўскага пра пенсійную піраміду ў Беларусі.
Пенсійная піраміда — усё
Папярэдні раз рашэнне аб павышэнні пенсійнага ўзросту прымалася ў 2016 годзе, фактычна адразу пасля выбараў. Прычыны былі сур'ёзныя — хранічны дэфіцыт у Фондзе сацыяльнай абароны насельніцтва (ФСЗН), дэфіцыт рабочых рук. Адразу было відавочна, што павышэнне — не апошняе.
Львоўскі адзначыў, што ў падрыхтаваным праекце дакумента ідзе гаворка пра павышэнне пенсійнага ўзросту для жанчын да 63 гадоў.
«Да 2030 года гэта сітуацыю выратуе. Але, я спадзяюся, Беларусь будзе жыць і пасля 2030-га, і пасля 2050-га, і яшчэ доўга. І чым далей, тым больш будзе праблем з дэмаграфіяй, з людзьмі», — папярэджвае эксперт.
У Беларусі сістэма выплаты пенсій салідарная: працуючыя скідваюцца на выплаты пенсіянерам. У мінулыя гады, прыкладна з 2013-га, у ФСЗН быў дэфіцыт. То бок адлічэнняў працоўных на выплаты не хапала. Разрыў пакрываўся за кошт бюджэту.
Леў Львоўскі адзначыў, што хоць Мінфін і закрыў статыстыку, дэфіцыт Фонду сацыяльнай абароны насельніцтва ёсць, і ён, як і раней, пакрываецца за кошт бюджэту.
Таму неабходнасць павышаць пенсійны ўзрост відавочная.
«Салідарную або размеркавальную сістэму пенсій найлягчэй апісаць як фінансавую піраміду. У фінансавых пірамід дрэнная рэпутацыя, але ў плане пенсій, калі іх уводзілі, гэта была нармальная піраміда. Насельніцтва свету працягвала расці. І калі насельніцтва расце, то можна сапраўды браць у наступных пакаленняў, аддаваць папярэднім, і ўсё складаецца добра. Але калі насельніцтва перастае расці, тады гэтая піраміда пачынае абвальвацца».
Пенсіянераў зашмат
А насельніцтва Беларусі ўжо даўно перастала расці. Нараджальнасць стала ніжэйшай за двух дзяцей на жанчыну (а гэта ўзровень простага ўзнаўлення) яшчэ ў 90-я.
Калі ў нас працоўныя сваімі адлічэннямі забяспечваюць пенсіі цяперашніх пенсіянераў, адпаведна, вельмі важная прапорцыя: колькі пенсіянераў прыпадае на аднаго чалавека працаздольнага ўзросту. «Зараз у нас прыблізна чатыры пенсіянеры на дзесяць людзей працаздольнага ўзросту. Да 2050 года гэтая лічба вырасце больш чым у паўтара раза. Да 2080 года ў нас будзе дзевяць пенсіянераў на дзесяць людзей працаздольнага ўзросту. То бок ужо амаль адзін да аднаго. І ў гэтай сітуацыі трэба альбо больш браць з працуючых, альбо менш даваць пенсіянерам, альбо павялічыць колькасць працуючых, што асабліва складана», — адзначае Львоўскі.
Можна таксама зменшыць колькасць пенсіянераў. І спосабаў тут розныя. Адзін з іх — рэзкі рост смяротнасці падчас пандэміі кавіду. Іншы — проста не называць людзей пенсіянерамі і, уласна, павялічыць пенсійны ўзрост. «І мы ідзём цяпер па гэтым шляху. Праблема ў тым, што гэта — залатванне дзірак. То бок гэта не змяняе фундаментальную праблему. Салідарная пенсійная сістэма — гэта піраміда. І мы цяпер у такой дэмаграфічнай сітуацыі, дзе гэтая піраміда абвальваецца. У нас усё роўна будзе расці колькасць пенсіянераў на душу насельніцтва».
Дэмаграфія падштурхоўвае рэформы
Неабходнасць рэформы відавочная. І чым даўжэй мы цягнем, тым горшая сітуацыя. Тым большая ў нас пенсійная дэмаграфічная нагрузка. Насельніцтва трэба перакладаць на змешаную сістэму, калі побач з размеркавальнай сістэмай з'яўляецца назапашвальная.
«Але чым горшая дэмаграфічная сітуацыя, тым складаней зрабіць гэты пераход. У ідэале, канечне, пераход трэба было рабіць, ну, там, калі распаўся Савецкі Саюз, у 90-я. Але праводзіць гэтую рэформу ў 2080 годзе мы ўжо не зможам. У 2080 годзе мы проста будзем, як у топку цягніка, кідаць грошы — на выплату пенсій. Давядзецца 10% ВУП штогод аддаваць на дэфіцыт ФСЗН», — папярэджвае акадэмічны дырэктар Beroc. А 10% ВУП — гэта фантастычная сума. Гэта ўсе выдаткі на адукацыю, на медыцыну і нават крыху больш.
І тут два варыянты: больш збіраць падаткаў (хоць у беларусаў і так вельмі вялікія адлічэнні ў ФСЗН), або плаціць ніжэйшыя пенсіі. То бок адмовіцца ад імкнення забяспечыць пенсію на ўзроўні 40% ад сярэдняй зарплаты ў краіне.
А калі плаціць менш?
40% — гэта, паводле меркавання Міжнароднай арганізацыі працы, мінімальны прымальны памер пенсіі. Калі чалавек прывык жыць на пэўную суму, лічыцца, што на 40% ён зможа больш-менш зносна існаваць. Зніжэнне гэтага працэнта — гэта рост беднасці. «У нас пенсія — галоўная мера барацьбы з беднасцю ў Беларусі. Калі прыбраць пенсіі, у нас значная частка насельніцтва будзе афіцыйна беднай», — папярэджвае Львоўскі.
Таму Беларусі трэба больш людзей працаздольнага ўзросту. Гэта могуць быць мігранты, беларусы-«вяртанцы», і гэта можа быць прыцягненне да працы тых, хто па розных прычынах у эканоміцы не задзейнічаны або задзейнічаны слаба.
І гаворка зусім не пра «дармаедаў», з якімі ўлады актыўна змагаюцца. «Дармаед — гэта слова з Савецкага Саюза, з вельмі дрэннай сістэмы, дзе людзей трэба было прымушаць працаваць. Прымушаць людзей працаваць не трэба. Трэба іх матываваць працаваць. Матываваць можна і заробкамі, і лепшымі ўмовамі і гэтак далей. Рабы працуюць горш за ўсіх. Бо чалавек на працоўным месцы заўсёды знойдзе, што зрабіць, каб не працаваць», — упэўнены Леў Львоўскі.
Гэта і людзі пенсійнага ўзросту. Вось працуючым пенсіянерам знялі абмежаванне на выплату пенсіі — і атрымалі прыток працоўных рэсурсаў. Многія пенсіянеры могуць спакойна працаваць, калі ў іх нічога не вылічаць, не караць іх за працу і менш іх дыскрымінваць, падкрэслівае эксперт.
Ён адзначае, што ў нас людзі перадпенсійнага ўзросту і пенсійнага сутыкаюцца з найбуйнейшай дыскрымінацыяй на рынку працы. Дыскрымінацыя закранае таксама жанчын, асабліва жанчын з малымі дзецьмі, людзей з інваліднасцю.
«Чалавек з інваліднасцю ў Беларусі вельмі абмежаваны, пры тым, што мы жывём не ў індустрыяльную эпоху. Наяўнасць ног цяпер патрэбная для нямногіх работ. Але ці можа чалавек без ног атрымаць, скажам, эканамічную адукацыю ў Беларусі?», — задае эксперт рытарычнае пытанне.
А чаму жанчыны?
Але ўсе гэтыя змены магчымыя з пераменай культурных нормаў. А гэта працэс няхуткі. Таму пакуль павелічэнне пенсійнага ўзросту — адзіны варыянт. Першапачаткова жанчыны ва многіх краінах выходзілі на пенсію раней за мужчын. Пенсіі ўводзіліся ў трыццатыя гады, калі, нарадзіўшы чатырох дзяцей, жанчына фактычна станавілася ўжо літаральна асобай з інваліднасцю. Такая была медыцына, плюс большасць работ — індустрыяльныя, і жанчына ля станка доўга не вытрымлівала. Цяпер усё зусім не так.
Праўда, для Беларусі ёсць і праблемы палітычнага характару. «Думаю, Аляксандр Лукашэнка не хоча засмучаць жанчын. Ён жа такі абаронца жанчын, — іранізуе Львоўскі. — Але тут сітуацыя безвыхадная, таму, думаю, усё роўна павысяць жанчынам пенсійны ўзрост. Нікуды не дзецца». Сапраўды, у мужчын сярэдняя працягласць жыцця крыху перавышае цяперашні пенсійны ўзрост, а сярэдняя працягласць здаровага жыцця — меншая за гэты ўзрост.
«У нас атрымліваецца, што народжаны ў Беларусі рацыянальны мужчына павінен усяляк пазбягаць адлічэнняў у пенсійны фонд, бо ў сярэднім мужчына нічога адтуль не атрымае».
То бок палова мужчын не дажыве да пенсіі, а астатнія выйдуць на пенсію ўжо хворымі, пражывуць не вельмі доўга і не вельмі добра.
Пакуль беларусы — лідары па розніцы ў працягласці жыцця паміж жанчынамі і мужчынамі. У нас мужчыны жывуць у сярэднім на 10 гадоў меней, чым жанчыны. Жанчыны ўсюды жывуць даўжэй, чым мужчыны. Але ў норме гэта розніца — гады тры-чатыры. І гэта галоўная праблема, падстава для непакою і прыняцця самых рашучых мер, упэўнены эксперт.
Львоўскі назваў некалькі сектараў, дзе ў Беларусі ёсць нерацыянальна задзейнічаныя чалавечыя рэсурсы. І папярэдзіў, што калі змяненняў не будзе, адзінай крыніцай пакрыцця дэфіцыту сродкаў на выплату пенсій да 2030 года можа застацца расійскі бюджэт. Але гэта ўжо зусім дрэнная гісторыя.