Бітва за Арктыку
- 22.09.2025, 9:15
Як Расія пачала адставаць у вытворчасці ледаколаў.
У Расіі за апошнія тры гады ўвялі ў эксплуатацыю ўсяго адзін атамны ледакол, хоць да пачатку паўнамаштабнай вайны з Украінай здавалі па судну на год. Расійскі ледакольны флот імкліва састарвае: як мінімум тры з дзеючых ледаколаў вычарпаюць свой рэсурс у 2026–2027 гг. Такімі тэмпамі да 2030 года ў Расіі не будзе патрэбнай для асваення Арктыкі колькасці гэтых суднаў. Руская служба Бі-бі-сі на прыкладзе будаўніцтва атамных ледаколаў распавядае, як планы Крамля па заваяванні Арктыкі адкочваюцца назад на фоне санкцый і складанасцяў з пастаўкамі запчастак, піша Бі-бі-сі .
Ледаколам не хапае ходу
«Нам яшчэ трэба не толькі пракладаць надзейныя, бяспечныя марскія маршруты ў Арктыцы, выходзіць на круглагадовую працу Трансарктычнага калідора. Наперадзе і праца, так бы мовіць, «на беразе». Маю на ўвазе развіццё сувязі і навігацыі, сістэм абслугоўвання суднаў і аварыйна-выратавальнай інфраструктуры. І, вядома, гаворка пра мадэрнізацыю марскіх партоў у Арктыцы і на Далёкім Усходзе», — так расійскі прэзідэнт Уладзімір Пуцін на «Усходнім эканамічным форуме» 5 верасня 2025 года апісваў планы краіны па асваенні Арктыкі.
Рэалізаваць гэтыя намеры будзе даволі цяжка: пасля таго як Расія напала на Украіну ў 2022 годзе, супраць РФ увялі шматлікія санкцыі. Краіне стала складаней абменьвацца тэхналогіямі з іншымі дзяржавамі і купляць рознае абсталяванне. Гэта ўжо адбілася на будаўніцтве ледаколаў, без якіх асвойваць Арктыку немагчыма.
З аднаго боку, Расія — лідар па колькасці падобных суднаў. Наймацнейшыя сярод іх — атамныя. Імі валодае толькі РФ — такіх у яе восем. З іншага боку, ледаколы імкліва састарваюць. Паводле апошніх афіцыйных даных за 2023 год, такіх суднаў налічвалася 45: 19 з іх старэйшыя за 40 гадоў. Да 2026–2027 гадоў ледаколы старога пакалення вычарпаюць рэсурс. Калі ў бліжэйшы час не замяніць іх новымі, да 2030 года краіне не будзе хапаць ледакольнага флоту. Гэта прызнаваў, напрыклад, намеснік старшыні Савета бяспекі РФ і былы прэзідэнт Дзмітрый Мядзведзеў у 2022 годзе.
Ледаколы патрэбныя для навігацыі па палярных морах і Паўночным Ледавітым акіяне: каб судны маглі хадзіць у суровых умовах, дарогу наперадзе пракладае ледакол, і Крэмль актыўна траціць на іх грошы. Калі на будаўніцтва атамаходаў у 2021 годзе закладалі 21 млрд руб., то ў 2025-м — ужо больш за 44 млрд. Праўда, пасля пачатку вайны ледаколы ў Расіі сталі будаваць куды павольней, нягледзячы на рост выдаткаў.
Адзін з праектаў называецца «Лідар». Гэтыя судны прызначаныя для таго, каб круглы год праводзіць марскі транспарт праз шматгадовыя льды таўшчынёй больш за чатыры метры. Расія ў 2020 годзе абвясціла, што пабудуе тры такія судны. Адно хацелі здаць у 2027 годзе, два іншыя збіраліся скончыць у 2030 і 2032 гадах. Аднак у лютым 2023 года Пуцін скараціў колькасць гэтых ледаколаў да аднаго. Ён называецца «Расія» і каштуе больш за 127 млрд руб. — гэта амаль як гадавы бюджэт усяго Камчацкага края. У 2025 годзе на ледакол заклалі ў федэральным бюджэце 32,7 млрд руб.
У 2023 годзе высветлілася, пісала газета «Ведамасці» са спасылкай на крыніцы, што шэраг камплектуючых ад расійскіх пастаўшчыкоў падаражэлі і не будуць пастаўленыя ў тэрмін. Таксама давялося замяняць замежнае абсталяванне на расійскае. З-за гэтага ледакол перапраектавалі. Завяршыць «Расію» збіраюцца ў 2030 годзе.
Малаверагодна, што праект увогуле скончаць, лічыць запрошаны даследчык «Цэнтра аналізу еўрапейскай палітыкі» (CEPA) Міхаіл Комін.
«Будаўніцтва ледакола акружана таямніцай. Складваецца ўражанне, што яны збудавалі яго на нязначную долю працэнта. У Расіі няма дастатковага рэсурсу, інтэлектуальнага і тэхналагічнага, каб такі праект ажыццявіць. Можна было б, напэўна, усё зрабіць, калі б усе санкцыі адмянілі. У Расіі да 2014 года такі праект быў бы магчымы. А цяпер, пры значна большай ступені ізаляцыі Расіі, якая ёсць, зрабіць такую рэч будзе вельмі складана», — перакананы Комін.
Іншы праект вядомы як 22220. Пакуль у эксплуатацыю ўвялі чатыры судны гэтага праекта. Да вайны — «Арктыку» і «Сібір». У лістападзе 2022 года — «Урал», большую яго частку таксама скончылі да вайны. У 2024 годзе ўвялі ў эксплуатацыю «Якуцію» — гэта па сутнасці першы праект, значную частку работ па якім завяршылі пасля лютага 2022 года.
Яшчэ тры судны пакуль будуюць. Ледакол «Чукотка» заклалі ў 2020-м, яго хочуць здаць у эксплуатацыю ў 2026 годзе. Уже пасля пачатку вайны заклалі «Ленінград» — напрыканцы 2024 года судна было гатова амаль на 8%. Яшчэ адзін атамаход — «Сталінград» — збіраюцца закласці ў лістападзе 2025 года.
Гэтыя ледаколы праводзяць судны як па морах, так і ў вусцях палярных рэк. «Росатом» заяўляе, што галоўнае судна «Арктыка» — самае вялікае і магутнае ў свеце. Так жа называўся вядомы савецкі ледакол. У 2025 годзе на іншыя судны праекта — «Ленінград» і «Сталінград» — накіравалі 11,8 млрд руб.
Пасля першых санкцый, уведзеных яшчэ пасля анексіі Крыму ў 2014 годзе, атамаходы сталі здаваць з затрымкамі. Напрыклад, «Арктыку» збіраліся скончыць да 2017 года. Аднак у 2016 годзе толькі спусцілі на ваду. Наперадзе чакалі розныя выпрабаванні. Паравыя турбіны павінен быў выпрабоўваць завод «Харкаўскі турбінны завод» (цяпер — «Украінскія энергетычныя машыны»). Пасля анексіі Крыму выпрабавальны стэнд давялося будаваць у Расіі. «Арктыку» ў выніку здалі ў 2020 годзе.
Прама па курсе — санкцыі
Спускам на ваду ледакола «Якуція» праекта 22220 восенню 2022 года кіраваў асабіста Пуцін — па відэасувязі. Пра судна заяўлялі, што імпартнае абсталяванне на ім замянілі на айчыннае.
«Пасля таго, як настане наша даўгачаканая перамога на самых галоўных франтах нашай радзімы, мы ўжо не будзем звяртацца да нашых непаважаных заходніх партнёраў па гэтым абсталяванні. Рынак яны ўжо страцілі», — пагражаў тады намеснік гендырэктара «Аб’яднанай суднабудаўнічай карпарацыі» Андрэй Бузінаў.
Аднак, паводле мытных даных, з якімі азнаёмілася Бі-бі-сі, замежныя камплектуючыя для «Якуцыі» ўсё ж такі закуплялі. У сакавіку 2022 года фінская кампанія Wartsila Solutions, відаць, выконваючы давенныя абавязанні, прыслала ў Расію нарвежскія датчыкі тэмпературы, іспанскія помпы і падшыпнікі, вальтметры з Нідэрландаў і іншае абсталяванне для «Якуцыі» і яшчэ аднаго ледакола, «Чукотка».
Пасля пачатку вайны з Украінай Wartsila адмовілася завяршаць кантракт для «Якуцыі» і «Чукоткі» і не паставіла дызель-генератары і камплект абсталявання лініі вала. У сакавіку кампанія апублікавала на сваім сайце заяву, у якой асудзіла вайну з Украінай і абвясціла, што прыпыніла ўсе пастаўкі і новыя продажы ў Расію і будзе выконваць усе санкцыі.
Атамаходы праекта 2220 будуе «Балтыйскі завод». Ён падаў іскі супраць Wartsila ў расійскі суд аб кампенсацыі страт і выдаткаў па незалежнай гарантыі. Аднак фіны звярнулі ўвагу, што завод заключыў з імі арбітражнае пагадненне пра тое, што спрэчкі па дагаворах паставак будзе разглядаць міжнародны камерцыйны арбітраж у Швецыі. Расійскі суд палічыў, што раз Крэмль лічыць Швецыю і Фінляндыю недружалюбнымі дзяржаўамі, то санкцыі супраць «Балтыйскага завода» перашкаджаюць прадпрыемству ўдзельнічаць у арбітражы ў Швецыі, і задаволіў іскі. Абодва разы фінская кампанія дайшла да касацыі, і абодва разы суд адмовіў Wartsila. Бі-бі-сі спытала, як Wartsila збіраецца далей абараняць сябе, але прадстаўнікі кампаніі адмовіліся каментаваць незакончаны судовы працэс.
«Балтыйскі завод» жа знайшоў пасярэднікаў. Паводле даных кампаніі Import Genius, якая дае доступ да мытнай статыстыкі, у 2023 годзе груз для «Якуцыі» — іспанскія клапаны і арматуру — мог прыслаць турэцкі прадпрымальнік Novatme. Гэтыя пастаўкі пацвярджаюць і даныя НКА «Арктыда». Заказвала тавары расійская юрасоба «Окан».
У Novatme Бі-бі-сі адказалі, што ніколі не пастаўлялі клапаны або арматуру «Окану» для «Якуцыі» і не заключалі з гэтай кампаніяй адпаведны кантракт. «Любое сцвярджэнне, якое падразумявае адваротнае, ілжывае і дэзарыентуе», — падкрэслілі ў Novatme.
Прадстаўнікі кампаніі паведамілі, што бухгалтар і мытны брокер не змаглі ідэнтыфікаваць груз з даных Import Genius. «Мы не разумеем прыроду або першакрыніцу гэтай інфармацыі», — канстатавалі ў Novatme.
«Балтыйскі завод» трапіў пад санкцыі ЗША яшчэ ў 2014 годзе як частка «Аб’яднанай суднабудаўнічай карпарацыі». Пад санкцыямі ЕС завод апынуўся толькі 15 сакавіка 2022 года, а 29 сакавіка, відаць па старым кантракце, у Расію прыехалі іспанскія помпы для ледакола «Чукотка» коштам 78 тыс. долараў. Год спустя, улетку 2023 года, італьянскія шклоачышчальнікі для таго ж ледакола ўжо ўвозілі пасярэднікі — турэцкая фірма па замове пецярбургскай «Балтика Групп». Пастаўка каштавала 10,7 млн руб.
З замежнымі дэталямі пабудавалі і ледакол «Урал». У жніўні 2022 года харвацкая фірма Adria Winch уключыла ў Расію нямецкія запчасткі для швартовачнай лябёдкі судна. «Балтыйскі завод» заплаціў за пастаўку тры тысячы долараў.
З-за санкцый перабудаваць ланцужкі паставак давялося і падрадчыкам заводаў. Напрыклад, «Вопытнае канструктарскае бюро машынабудавання імя І. І. Афрыкантава» вырабляе рэактары для ледаколаў. Запчасткі для ўстановак кампаніі цяпер даводзіцца купляць у Кітаі, распавялі Бі-бі-сі ў НКА «Арктыда».
Электраабсталяванне для ледаколаў праекта 22220 пастаўляе «ВНИИР-Прогресс». Яно знаходзіцца пад санкцыямі некалькіх краін, у тым ліку ЗША, таму закупляе абсталяванне праз розных пасярэднікаў. У першым квартале 2024 года, высветліла «Арктыда» па даных мытні, арганізацыя закупіла ў Ганконгу мікрапрацэсары амерыканскай кампаніі Altera (тады яе кантралявала Intel). У 2023 годзе «ВНИИР-Прогресс» набыла ў Індыі «запасныя часткі прыёмніка спадарожнікавай навігацыі». Іх вырабілі ірландская кампанія Taoglas, амерыканская Samtec і японская Hirose Electric.
У Taoglas Бі-бі-сі адказалі, што пасля таго, як Расія напала на Украіну, кампанія «неадкладна ўвяла санкцыі ў дачыненні да ўсіх расійскіх кліентаў, уключаючы забарону на продаж прадукцыі АТ «ВНИИР-Прогресс»». «Мы не адобрываем выкарыстанне нашай прадукцыі ў несанкцыянаванай дзейнасці», — падкрэслілі ў Taoglas.
Прадстаўнік Altera паведаміў Бі-бі-сі, што кампанія «выконвае ўсе прымяняльныя правілы экспартнага кантролю і санкцый у краінах, у якіх вядзе дзейнасць».
Усяго толькі за 2023 год еўрапейскае і амерыканскае абсталяванне, якое ўвезлі ў Расію для ледаколаў праекта 22220, абышлося расійскаму караблебудаванню як мінімум у 89 млн руб., падлічыла Бі-бі-сі паводле мытных даных.
У 2023 годзе ў санкцыйным спісе ЗША апынулася дзяржпрадпрыемства «Атомфлот». Яно кіруе атамаходамі. Вясной 2025 года з-за санкцый Вялікабрытаніі спынілі буксіроўку пабудаванага на турэцкай верфі Kuzey Star плавучага дока для ледаколаў праекта 22220. Верф таксама трапіла пад санкцыі ЗША. Плаўучы док застаўся на міляку ў Міжземным моры. З-за гэтага ледаколу «Арктыка» ў 2025 годзе давялося прайсці лішнія марскія мілы з Мурманска ў Пецярбург, каб трапіць на планавы рамонт.
Санкцыі закранулі і атамаход, які будуецца, праекта «Лідар». Ім займаецца верф «Звезда» на Далёкім Усходзе. Яе пабудаваў кансорцыум на чале з дзяржаўнай кампаніяй «Роснефть». ЗША дадалі «Звезду» ў санкцыйны спіс на пачатку 2025 года. У тым жа годзе газета «Коммерсант» паведамляла, што ў Мінпрамгандлі абмяркоўвалі, што тэрміны будаўніцтва «Лідара» зрываюцца і праект даражэе. Напрыклад, асноўныя масіўныя нарыхтоўкі корпуса павінен быў паставіць украінскі завод «Энергомашспецсталь» у Краматорску. З-за вайны гэта стала немагчымым, а вясной 2022 года расійскія ракеты трапілі па прадпрыемстве. Мінбароны РФ заявіла, што знішчыла там буйны склад боепрыпасаў.
Гістарычна склалася, што 60% ледаколаў у свеце вырабляюць на фінскіх верфях, а фінскія кампаніі праектуюць 80% гэтых суднаў. Прыблізна трэць дзеючых расійскіх ледаколаў пабудавалі ў Фінляндыі, у тым ліку два атамаходы. Пасля першых санкцый Расія пачала шукаць іншых пастаўшчыкоў. Напрыклад, тры ледаколы-танкеры павінна была пабудаваць верф у Паўднёвай Карэі. Аднак і іх не паставілі якраз з-за санкцый.
Санкцыі, што тычацца асваення Арктыкі, пачалі ўводзіць супраць Расіі яшчэ ў 2014 годзе. Тады самымі балючымі сталі меры супраць праектаў па здабычы карысных выкапняў у Арктыцы, распавёў Бі-бі-сі Міхаіл Комін. Напрыклад, ЗША і Еўразвяз забаранілі экспартаваць, рээкспартаваць або перадаваць Расіі тавары, якія яна магла б выкарыстоўваць для разведкі і здабычы нафты ў Арктыцы.
«Да 14-га года яксьці развівалася міжнародная кааперацыя ў Арктыцы, хоць і абмежавана. І амерыканцы, і брытанцы там прысутнічалі, і французы. Пасля 14-га года гэта ўсё даволі моцна сціснулася. Рэсурсаў у Расіі ў арктычнай зоне і на шэльфе многа, а здабываць іх дастаткова складана. Доля гэтых цяжкадаступных запасаў [у агульным аб’ёме рэсурсаў у Расіі] расце. Значыць, у нейкі момант трэба будзе значна больш інтэнсіўна выкарыстоўваць рэсурсы, сканцэнтраваныя ў арктычнай зоне. Тэхналогій для гэтага няма. Захад адразае гэтыя тэхналогіі ад Расіі», — патлумачыў Комін.
Санкцыі — гэта асноўная прычына праблем расійскіх ледаколаў, пацвярджае і старшы навуковы супрацоўнік кафедры еўрапейскага суседства ў польскім Каледжы Еўропы ў Наталіне Нурлан Аліеў. Яны паступова аддаляюць Расію ад выбудаванай дзесяцігоддзямі сістэмы міжнароднага падзелу працы.
Цяпер жа Крэмль заяўляе, што будаўніцтва ледаколаў да 2025 года стала менш залежаць ад імпарту і доля айчынных камплектуючых перавышае 60%. Напрыклад, распавяла Бі-бі-сі прадстаўніца НКА «Арктыда» РЫМА Абу Заалан, вінтарулёвыя калонкі, якія патрэбныя для манеўранасці і бяспекі ледакола пры руху, закуплялі ў асноўным у Фінляндыі. Цяпер жа іх робяць у цэнтры суднарамонту «Звездочка» і на заводах групы «Конар». У 2016 годзе «Звездочка» трапіла пад санкцыі ЗША, а ў 2022 годзе — пад санкцыі ЕС.
Электрарухавікі, энергетычныя ўстановы і іх камплектуючыя на атамных ледаколах стаяць расійскія, тлумачыць Абу Заалан. На дызельных ледаколах таксама стараюцца мантаваць айчынныя, але гэтыя праекты з самага пачатку мацней залежалі ад нямецкага і фінскага абсталявання. Таксама ў Еўропе закупалі буксіровачныя лябёдкі. Пасля першых санкцый з-за анексіі Крыму гэтыя лябёдкі сталі рабіць у Расіі.
Прапаганда ва ўсю распавядае, як карабелы замяшчаюць замежнае абсталяванне расійскім, аднак у публічнай прасторы няма незалежных ацэнак, наколькі яно саступае або пераўзыходзіць па якасці замежныя аналагі.
Узнікаюць праблемы і з абслугоўваннем замежнай тэхнікі. Запускаць і наладжваць судна часта дапамагаюць прадстаўнікі кампаніі-пастаўшчыка. Яны адаптуюць абсталяванне пад патрэбныя ўмовы, навучаюць персанал і гэтак далей. Наладжваць тэхніку на «Урале» іншаземцы з-за санкцый не прыехалі, казаў журналістам кіраўнік «Аб’яднанай суднабудаўнічай карпарацыі» Аляксей Рахманаў вясной 2022 года. Ён не ўдакладніў, каго менавіта меў на ўвазе, але СМІ пісалі, што, напрыклад, пажаратушыльнае абсталяванне для «Урала» пастаўляла брытанская Survitec Group.
Ад дэфіцыту кадраў да карупцыі
Санкцыі прывялі да таго, што ў «Балтыйскага завода» «маецца высокая верагоднасць банкруцтва», сказана ў аўдытарскім заключэнні завода за 2024 год. Ужо больш за тры гады запар даўгі кампаніі перавышаюць кошт яе маёмасці. Аднак кіраўніцтва спадзяецца на тое, што статус стратэгічнага прадпрыемства дапаможа працягнуць працу.
На фінансавыя паказчыкі завода і галіны паўплывала і падзенне рубля: пасля пачатку вайны і санкцый курс расійскай валюты нестабільны, а большую частку 2022 года рубель быў вельмі слабым.
Кантракты на замежныя камплектуючыя заключалі, як правіла, у еўра, кажа РЫМА Абу Заалан. З-за падзення рубля будаўніцтва судна «Сібір», як і заказ на атамаход «Урал», аказаліся для «Балтыйскага завода» «планамерна стратнымі». Рэнтабельнасць кантракта паводле першапачатковых разлікаў атрымалася нізкай. Таксама на праекце адбіліся выдаткі на страхаванне і банкаўскую гарантыю — абавязак банка кампенсаваць страты заказчыка, калі завод не выканае кантракт.
Адбіваецца на тэмпах будаўніцтва ледаколаў і нястача кадраў. Расстат фіксуе гістарычны мінімум беспрацоўя: на чэрвень 2025-га яно складае 2,2 %. Гэта азначае, што свабодных рук на рынку працы практычна няма.
«Ён будуецца, ёсць кампетэнцыі, толькі тэмп будаўніцтва не той, які хацелася б бачыць. Ключавая праблема суднабудаўнічага комплексу «Звезда» на бягучым этапе — дэфіцыт кваліфікаваных кадраў», — казаў намеснік гендырэктара «Росатома» Вячаслаў Рукша пра праект «Лідар» у 2025 годзе. Пра тое ж згадваў і міністр развіцця Арктыкі Аляксей Чэкуноў у тым жа годзе.
Гэта стварае эфект даміно. Кошт ледаколаў рэзка вырас у параўнанні з будаўніцтвам першых пяці суднаў праекта 22220, прызнаваў у 2025 годзе намеснік старшыні дзяржкамісіі па развіцці Арктыкі Уладзімір Панаў.
З-за высокіх выдаткаў «Росатома» на ледаколы сталі неканкурыруючымі тарыфы на ледакольнае суправаджэнне па Паўночным марскім шляху. Карпарацыя нават прапанавала ўвесці арктычны інвестыцыйны збор для грузаадпраўнікоў з 2028 года, каб аплачваць будаўніцтва ледаколаў. Пра гэта паведамляла газета «Коммерсант» у 2024 годзе са спасылкай на крыніцы. У якасці альтэрнатывы збору «Росатом» прапанаваў фіксаваны тарыф на ледакольную праводку, які будуць штогод індэксаваць. Гэтыя ідэі так і не ўвасобіліся ў жыццё.
Уплываюць на тарыф і дарагія крэдыты. Гэта адбываецца з-за высокай стаўкі Цэнтрабанка — рэгулятар такім чынам спрабуе запаволіць інфляцыю.
«Давайце не будзем хаваць, бо праблема — у ключавой стаўцы. Калі даваліся першыя ўрадавыя даручэнні пра будаўніцтва трэцяга і чацвёртага ледаколаў, я сам падтрымліваў мадэль фінансавання будаўніцтва 50 на 50 (палавіну аплачвае бюджэт, палавіну — самі прадпрыемствы — Бі-бі-сі). Але ў цяперашняй фінансавай сістэме ў краіне такіх пазыковых грошай няма», — казаў намеснік гендырэктара «Росатома» Вячаслаў Рукша ў 2025 годзе.
Суднабудаванне ўвогуле моцна залежыць ад пазык, адзначалі аўдытары «Балтыйскага завода» ў 2024 годзе. Гэта звязана са спецыфікай дзейнасці, высокімі выдаткамі, вялікімі аб’ёмамі закупак суднавых камплектуючых і матэрыялаў, а таксама працяглымі вытворчымі цыкламі.
У тым, што суднабудаўнічыя прадпрыемствы набралі крэдытаў, аўдытары вінавацяць таксама «юрыдычныя праблемы і эканамічныя дысбалансы, што ўзніклі ў папярэднія гістарычныя перыяды». Гэтыя крэдыты дарагія, а цэны на дзяржзаказы дакладна не адрэгуляваныя. У выніку фінансавае становішча прадпрыемстваў пагоршылася, у галіне стала больш даўгоў.
На шляху расійскіх атамаходаў стаіць і карупцыя. Напрыклад, у 2020 годзе разглядалася справа аб махлярстве. Иск падаў «Завод «Киров-Энергомаш»» супраць заснавальніка «Балтыйскага завода гідраўлічнага абсталявання» Аляксандра Харитова. Яго абвінавачвалі ў тым, што ён хацеў выкрасьці дзесяткі мільёнаў рублёў пры будаўніцтве «Арктыкі». Віну Харитонаў не прызнаў. Справу спынілі, бо мінуў тэрмін даўнасці.
Тэрміны здачы ледаколаў могуць адкладацца таксама з-за бюракратыі, дадае даследчык Міхаіл Комін. «З-за таго, што расійская бюракратыя аўтарытарная, яна працуе не вельмі добра. Карупцыя, зацягванне тэрмінаў, змена начальства — гэта ўсё стандартны набор, які ёсць у расійскай бюракратычнай сістэме. Ён цалкам усюды аднолькавы», — лічыць Комін.
Пытанні ўзнікаюць нават да абсталявання, якое стаіць на пецярбургскіх верфях. У 2023 годзе кіраўнік дзяржбанка ВТБ Андрэй Костін пабываў на гэтых заводах і сказаў, што «там станкі працуюць — не ўсе, на шчасце, але шмат — 1932 года». Іх вывезлі з Германіі як рэпарацыі.
Лёды адыходзяць
Больш за 80% здабычы прыроднага газу Расіі і амаль 20% здабычы нафты прыпадае на Арктыку. Тут ствараецца 7% ВУП краіны і каля 11% яе экспарту. Больш за палову ўзбярэжжа Паўночнага Ледавітага акіяна належыць РФ.
Ледаколы Расіі патрэбныя больш, чым любой іншай арктычнай краіне, растлумачыў у размове з Бі-бі-сі Нурлан Аліеў. На поўначы краіны не надта развіта сетка аўтамабільных і чыгункі, таму ёй важна развіваць водны маршрут. Але ў Мурманску і Архангельску няма сучасных кантэйнерных тэрміналаў: судам даводзіцца ісці да Пецярбурга.
Пра тое, што ледаколы неабходныя ў тым ліку, каб асвойваць арктычныя радовішчы выкапнёвага паліва, кажуць і ў «Росатоме». Сярод задач па развіцці Паўночнага марскога шляху (ПМШ) — «вываз экспартнай прадукцыі праектаў арктычнай зоны», адзначаў намеснік гендырэктара «Росатома» Вячаслаў Рукша. Менавіта гэтая дзяржкарпарацыя кіруе атамным ледакольным флотам краіны.
«Ледаколы былі, ёсць і будуць неабходныя Расіі. Сітуацыя цяпер такая, што на іх вялікі попыт, але мала магчымасці іх пабудаваць, бо будаўніцтва моцна залежыць ад тэхналогій, якія патрэбныя для вытворчасці гэтых суднаў», — патлумачыў Аліеў.
З-за таго, што Расія пачала ваяваць з Украінай, ЕС паступова адмаўляецца ад расійскага выкапнёвага паліва і збіраецца цалкам спыніць купляць расійскія нафту і газ да канца 2027 года, таму Крэмль пераарыентаваўся на Кітай. У 2023 годзе расійскія нафтавыя кампаніі ўпершыню адправілі танкеры з нафтай па Паўночным марскім шляху ў гэтую краіну. Трошкі пазней тым жа маршрутам пайшла і партыя звадкаванага газу.
Марскі маршрут з Еўропы ў Азію можа быць на 40% карацейшы, калі выкарыстоўваць ПМШ. Ён тае хутчэй за іншыя альтэрнатыўныя маршруты праз Арктыку. Лёды ў Паўночным Ледавітым акіяне знікаюць у сярэднім на 12% за дзесяцігоддзе. Клімат тут цяплее са хуткасцю ў 2–2,5 раза большай, чым у сярэднім па планеце. За апошняе дзесяцігоддзе суднаў, што ідуць праз Арктыку, стала больш на 37%. Да 2030 года ў Арктыцы можа наступіць першае практычна свабоднае ад лёду лета.
Інтарэс дзяржаў да гэтай тэрыторыі расце: бо акрамя новых гандлёвых маршрутаў, тут схавана каля 13% неразведаных запасаў нафты і прыкладна 30% неразведаных запасаў газу ў свеце. Большая частка гэтых рэсурсаў належыць Расіі. Паколькі змену клімату ўжо не спыніць, а можна толькі стрымліваць, арктычныя дзяржавы рыхтуюцца да расталай Арктыкі. Расію з-за таго, што яна пачала вайну супраць Украіны, Захад як партнёра больш не разглядае.
У Масквы застаюцца як мінімум два тактычныя саюзнікі ў справе асваення Арктыкі. Гэтым рэгіёнам цікавяцца Кітай і Індыя. Да 2021 года Кітай стаў найбуйнейшым замежным партнёрам Расіі ў праектах па вытворчасці звадкаванага прыроднага газу. Індыя пасля пачатку вайны ва Украіне стала ў вялікіх аб’ёмах закупляць расійскую нафту.
У свеце на 2022 год налічвалася больш за сто ледаколаў, амаль палова з якіх належыць Расіі. Пра тое, што яны састарваюць, казалі яшчэ як мінімум у 2011 годзе. Палову з гэтых суднаў пабудавалі на мяжы 1990-х гадоў. Напрыклад, тэрмін эксплуатацыі ледакола «Ямал» падаўжалі ўжо двойчы. Апошні раз — да 2028 года. Тэрміны працы ледаколаў «Вайгач» і «Таймыр» прадоўжылі ў 2018 годзе максімум да 2026 года.
Калі на гэтых суднах ад ветхасці здарыцца аварыя, гэта пагражае непрадказальным уронам для хрупкай экалогіі Арктыкі, адзначае ў размове з Бі-бі-сі старшы навуковы супрацоўнік кафедры еўрапейскага суседства ў Каледжы Еўропы ў Наталіне Нурлан Аліеў. З ім згодны і фізік-ядзернік, член НКА Nuclear Transparency Watch Андрэй Ажараўскі. Самымі вядомымі такімі аварыямі сталі здарэнні на атамаходзе «Ленін» у 1960-х гадах.
«Любы ядзерны рэактар небяспечны. Доказ — Чарнобыль, доказ — «Фукусіма» і дзясяткі іншых аварый. Рэактар на ледаколе мае тыя ж недахопы, што і іншыя рэактары. Ён непазбежна стварае адходы і выкіды ў атмасферу», — тлумачыць Ажараўскі.
Падаўжаць эксплуатацыю любой тэхнікі заўсёды рызыкоўна, асабліва калі гаворка ідзе пра ядзерны рэактар, сказаў Бі-бі-сі спецыяльны саветнік па ядзерных пытаннях прыродаахоўнай НКА Bellona Аляксандр Нікіцін. Па адукацыі ён спецыяліст па эксплуатацыі ядзерных энергетычных установак. Служыў на атамных падлодках, а затым узначальваў групу інспекцыі ядзернай бяспекі Мінабароны РФ.
«Я многа разоў у жыцці падаўжаў рэсурс атамных падлодак. Мне заўсёды было непрыемна падаўжаць нейкі рэсурс чаго-небудзь, таго механізму або той сістэмы, рэсурс якіх вызначаны, таму што не ведаеш, чаго чакаць ад гэтай сістэмы або ад гэтага механізму. «Таймыру» і «Вайгачу» 35 і больш гадоў. Я многія аварыі назіраў. Паводле майго досведу, пачынаецца з элементарнага, калі ў цябе раптам на пункце кіравання чамусьці не загарэлася лямпачка адкрыцця і закрыцця якога-небудзь клапана, а далей — гэта па нарастаючай, як ланцуговая рэакцыя. Таму я вельмі адмоўна стаўлюся да таго, каб падаўжаць рэсурс, тым больш атамных установак», — кажа Нікіцін.
«Па колькасці ледаколаў Расія, можа быць, яшчэ і гадоў дзесяць будзе ў лідарах. Пытанне ў якасці гэтых суднаў. Таксама трэба разумець, што іншым краінам па 40 ледаколаў не трэба, а Расіі — трэба. Яшчэ віцэ-адмірал Расійскай імперыі Сцяпан Макараў казаў, што ніводная краіна не зацікаўлена ў ледаколах так, як Расія. Аднак санкцыі адкідваюць яе назад», — тлумачыць Нурлан Аліеў.
13 красавіка 2022 года, праз два месяцы пасля таго, як Расія ўварвалася ва Украіну, Пуцін правёў нараду пра тое, як развіваць Арктыку. Кажучы пра праекты ў рэгіёне, ён заклікаў «з улікам рознага роду вонкавых абмежаванняў і санкцыйнага ціску… не адкладаць іх, не зрушваць управа».
Аднак і дзеючых ледаколаў недастаткова. Хуткасць і маштабы арктычных праектаў за апошнія дзесяць гадоў аказаліся значна вышэйшыя за тэмпы развіцця айчыннага суднабудавання, прызнаваў спецпрадстаўнік «Росатома» па Арктыцы Уладзімір Панаў у 2025 годзе.
Краіне ж варта мець ад 12 да 14 як дызельных, так і атамных ледаколаў да 2030 года, казаў намеснік гендырэктара «Росатома» Вячаслаў Рукша. Судзячы па цяперашніх тэмпах, рэалізацыя гэтых планаў малаверагодная.