І адзін у полі воін
- 16.09.2025, 10:30
Як Статкевіч кінуў выклік Лукашэнку.
Адмовіўшыся пакідаць Беларусь, вызвалены з калоніі Мікалай Статкевіч не проста вярнуўся ў беларускую палітыку — ён увайшоў у беларускую гісторыю.
Культавая фігура апазіцыі
Да свайго апошняга кроку — рашучага ўчынку на беларуска-літоўскай мяжы — Мікалай Статкевіч заставаўся культавай фігурай беларускай апазіцыйнай палітыкі. Ветэран змагання за дэмакратычную Беларусь, тройчы прызнаны Amnesty International вязнем сумлення, ён у пэўным сэнсе стаяў асобна сярод іншых беларускіх палітвязняў.
Аднак гэтым учынкам Статкевіч не проста вярнуўся ў беларускую палітыку — ён увайшоў у беларускую гісторыю. І той вобраз самотнага мужчыны на мяжы, верагодна, стане не толькі кадрам многіх дакументальных фільмаў пра Беларусь, але і самым яскравым сімвалам беларускага супраціву. Гэта заяўка на тое, каб стаць сваесаблівым нацыянальным «графам Монтэ-Крыста» або «беларускім Нэльсанам Мандэлай». Чалавек, асуджаны на 14 гадоў зняволення, адмаўляецца ад свабоды на чужыне і вяртаецца дадому за краты. Тут — шэкспіраўская драма:
«Што высакародней духам — трываць
пращы і стрэлы лютай долі,
ці, апалчыўшыся супраць мора смут, разбіць іх
супрацівам?»
Мікалай Статкевіч увасобіў у сабе тыповы вобраз беларускага апазіцыйнага палітыка. У чым гэтая тыповасць? У ўмовах усталявання дыктатарскага рэжыму Аляксандра Лукашэнкі, дэмантажу дэмакратычных інстытутаў і механізмаў, прадстаўнічых органаў улады і рэальных выбараў палітыка парламентскага тыпу аказалася не запатрабаванай. Хоць цяжка ўявіць Статкевіча ў такім статусе. У выніку адзіным спосабам палітычнай барацьбы ў Беларусі сталі вулічныя акцыі. На першы план выйшлі палітыкі, здольныя ўзначаліць вулічны супраціў. Статкевіч стаў ключавой фігурай такога апазіцыйнага руху.
Сам апазіцыянер вылучыў канцэпцыю, сэнс якой заключаўся ў наступным: Лукашэнка перамагае, бо дэманструе вобраз моцнага, жорсткага палітыка. І перамагчы яго можа толькі яшчэ больш моцны, смелы, нязломны і бясстрашны супернік. Менавіта гэтую ролю Статкевіч узяў на сябе. Таму ён стаў важнай сімвалічнай фігурай апазіцыі.
Статкевіч і 2020 год
Адначасова Мікалай Статкевіч стаў асабістым ворагам Аляксандра Лукашэнкі. Бо той не ведае, як з ім абысціся: звыклыя метады тут не працуюць. Перад моцным праціўнікам Лукашэнка ў пэўным сэнсе губляецца. Звярніце ўвагу на яго сустрэчу са знакавымі фігурамі апазіцыі ў СІЗА КДБ 10 кастрычніка 2020 года. Статкевіча не запрасілі, бо ён мог сарваць увесь сцэнар і паблажліва-спакойны тон той размовы.
Не выпадкова Статкевіча затрымалі амаль за два месяцы да пачатку пратэстаў — 31 мая 2020 года — па дарозе на пікет па збору подпісаў за вылучэнне Святланы Ціханоўскай кандыдатам у прэзідэнты. Улады адчувалі наспяваючы народны выбух. Таму вырашылі прыняць прэвентыўныя меры, нейтралізаваць палітыкаў, якія маглі б стаць арганізатарамі і цэнтрамі крышталізацыі пратэстаў.
Сам Статкевіч незадоўга да арышту пісаў: «Я думаю, што ёсць некалькі чалавек, гатовых узначаліць Плошчу. Але я буду рабіць усё магчымае, каб самому дайсці да гэтай Плошчы і зрабіць тое, чаго чакае ад нас беларускі народ», — пісаў ён. Але не дайшоў.
Сёння асабліва відавочна, што ў крытычныя дні жніўня–верасня 2020 года пратэстуючым не хапала лідэраў кшталту Статкевіча, якія маглі б больш эфектыўна выкарыстаць патэнцыял пратэстнага руху. Будзь тады Статкевіч на волі, беларуская гісторыя магла б пайсці зусім іншым шляхам.
Зламаны сцэнар
Сваім цяперашнім учынкам Мікалай Статкевіч часткова зламаў сцэнар усяго перамоўнага працэсу паміж Мінскам і Вашынгтонам, паставіўшы ў няёмкае становішча ўсіх удзельнікаў гэтай палітычнай драмы. На прэс-канферэнцыі ўсе былыя палітвязні дзякавалі адміністрацыі Дональда Трампа за вызваленне. Аднак у гэтую бочку мёду Статкевіч сваім учынкам дадаў лыжку дзёгцю.
Пасля папярэдняга вызвалення і высылкі з краіны 14 палітвязняў, сярод якіх быў Сяргей Ціханоўскі, Лукашэнка папракнуў амерыканцаў: маўляў, мы дамовіліся, што вывезеныя ў Літву зняволеныя будуць маўчаць і ніяк не каментаваць тое, што з імі адбылося. Аднак яны загаварылі, і атрымалася, што перамоўшчыкі ЗША не выканалі ўмовы.
Цяпер жа, пасля дэмаршу Статкевіча, падобныя папрокі могуць гучаць яшчэ гучней: маўляў, пра такое не дамовіліся, вы мусілі вывезці ў Літву ўсіх, каго вызначылі.
Мікалай Статкевіч падаў прыклад. Не факт, што ім не скарыстаюцца іншыя палітвязні падчас наступных вызваленняў і высылкаў. Абгавораны сцэнар размываецца.
У дыскусіях на гэтую тэму ў сацсетках праскокваюць намёкі на тое, што сваім крокам Статкевіч паставіў у няёмкае становішча іншых вывезеных у Літву зняволеных. Узнікае нямое пытанне: чаму толькі адзін Статкевіч на такое наважыўся?
І, зразумела, ён стварыў праблему для Лукашэнкі. Усім відавочная маральная перамога Статкевіча. Бо перад карнай сістэмай краіны стаяла задача не проста нейтралізаваць праціўнікаў, а маральна зламаць іх. Невыпадкова па ўсіх каналах паказвалі «пакаяльныя» відэа людзей, якія апынуліся за кратамі. Статкевіч не толькі не зламаўся, але і кінуў публічны выклік аўтакрату — прычым на вачах сусветнай грамадскасці. Ён паставіў на кон не толькі сваё здароўе, але і сваё жыццё. На фоне Лукашэнкі, які змагаецца за ўладу, Статкевіч ахвяруе жыццём дзеля ідэі. У наш прагматычны час гэта насамрэч гераічны ўчынак.
У пэўным сэнсе крок Мікалая Статкевіча можна параўнаць з учынкам расійскага апазіцыйнага палітыка Аляксея Навальнага, які вярнуўся ў Расію, трапіў за краты і там памёр. Але ўсё ж ёсць пэўная розніца. Калі Навальны вяртаўся, існаваў невялікі шанец, што Уладзімір Пуцін не наважыцца яго арыштаваць. А калі і арыштуе, то будзе публічны суд, які лідар расійскай апазіцыі выкарыстаў бы і ператварыў у палітычны спектакль з сабой у галоўнай ролі. У Мікалая ж не было ніякіх ілюзій, што яго не затрымаюць. І ніякага публічнага суда не будзе — будзе зноў рэжым поўнай ізаляцыі.
З палітвязня ў палітыка
Можна меркаваць, што Лукашэнка такіх дзеянняў Статкевічу не даруе і будзе жорстка помсціць. Вось і Марыя Калеснікава таксама адмовілася пакідаць Беларусь, парвала пашпарт на мяжы — і Лукашэнка ёй помсціць. Ён адмаўляецца яе вызваляць, хоць многія замежныя дзеячы прасілі за яе; заходнія журналісты, бяручы ў яго інтэрв’ю, пастаянна нагадвалі пра Марыю. Тым не менш яна не трапіла ні ў адзін спіс вызваленых палітвязняў.
Акрамя ўсяго іншага, з пункту гледжання Лукашэнкі, ізаляцыя Статкевіча грунтуецца і на чыста палітычных разліках. Хоць у Беларусі ўсё «закатана ў асфальт», але раптам Мікалай Статкевіч разбудзіць спячае грамадства?
Мінулы раз Статкевіча вызвалілі ў 2015 годзе па працэдуры памілавання, калі Лукашэнка ўзяў курс на размарожванне адносін з Захадам. Апазіцыянер выйшаў на волю ў момант, калі беларускае грамадства яшчэ не адышло ад шоку, звязанага з падзеямі ва Украіне. Падчас другога Майдану загінула каля ста чалавек, затым пачалася ваенная агрэсія Расіі, якая захапіла Крым і Данбас. У выніку гэтых падзей у беларускім грамадстве замацаваўся страх перад вулічнымі акцыямі. На пэўны час апазіцыя адмовілася ад заклікаў выходзіць на вуліцы з пратэстамі. Прэзідэнцкія выбары 2015 года сталі адзінымі выбарамі ў гісторыі лукашэнкаўскай Беларусі, якія прайшлі без вулічных пратэстаў.
Статкевіч паспрабаваў зламаць гэтыя настроі. Ён нават абвінавачваў тагачасных лідэраў апазіцыі ў капітулянцтве. Статкевіч арганізаваў некалькі нешматлікіх акцый. І ў выніку расварушыў грамадства — у 2017 годзе прайшлі гучныя акцыі «дармаедаў». Статкевіч спрыяў пераадоленню «сіндрому Майдану» — псіхалагічнага бар’ера і страху перад вулічнымі пратэстамі.
У любым выпадку сваім цяперашнім крокам Мікалай з палітвязня ператварыўся ў палітыка, заплаціўшы за гэта вельмі высокую цану. Ён даказаў, што і адзін у полі воін. За няроўным паядынкам Лукашэнкі са Статкевічам цяпер будуць назіраць не толькі беларусы.
На гэтым фоне смешна выглядаюць лукашэнкаўскія прапагандысцкія «боты», якія ў TikTok абвінавачваюць Статкевіча ў тым, што ён… пашкодзіў дзверы аўтобуса на памежным пераходзе. Лепшага не прыдумалі, як звесці палітычную легенду да дробнага хуліганства. Ці бяздоказныя намёкі Азарэнка і Васкрасенскага, што ён нібыта збег у Літву. Такая нізкая планка фантазіі выдае разгубленасць уладаў.
Валер Карбалевіч, «Радыё Свабода»