База роспачы

• Максім Кац
• 29.12.2025, 17:17

Расіяне просяць разабрацца з вайной.

Хацелася б думаць, што ў гэтым годзе ўсе жалобныя тэмы для абмеркавання вычарпаныя. Аднак вайна не падпарадкоўваецца календары, для яе няма ні святаў, ні канікул.

Адной з важных падзей не толькі 25-га года, але і апошніх 1400 дзён вайны стала першая частка расследавання, апублікаванага на сайце выдання «Эха». Гэта расследаванне атрымала менш увагі, чым, на мой погляд, павінна было. Таму мы вырашылі зрабіць пра яго відэа. І не толькі таму — яно важнае.

Каманда пад кіраўніцтвам Максіма Курнікава прааналізавала велізарны масіў зваротаў у апарат упаўнаважанай па правах чалавека ў Расіі Тацяны Маскальковай. 71% зваротаў непасрэдна звязаныя з вайной, многія іншыя — ускосна. Курнікаў назваў гэтыя дакументы «базай роспачы». Сёння пагаворым пра расследаванне, якое ўсё яшчэ працягваецца і абавязкова ўвойдзе ў гісторыю так званай спецыяльнай ваеннай аперацыі.

Сучасная расійская дзяржава — не самы надзейны захавальнік персанальных даных грамадзян. Не стаў выключэннем і сайт з грувасткай назвай «Федэральная дзяржаўная інфармацыйная сістэма ўпаўнаважаных па правах чалавека», дзе прымаюцца звароты як да Тацяны Маскальковай, так і да рэгіянальных амбудсменаў. З канца красавіка да пачатку верасня гэтага года існаваў перыяд, калі любы карыстальнік сайта мог прачытаць чужыя лісты. Хапала проста памяняць лічбу ў нумары звароту. І ўсё. Сам па сабе гэты факт надзвычай непрыемны, безадносна тэкстаў лістоў. Бо гаворка пра людзей у ўразлівым становішчы, якія выкладаюць максімальна далікатную інфармацыю. А тут проста мяняеш нумар у браўзеры — і чытай іх адзін за адным. Але журналісты дзякуючы гэтай уразлівасці вывучылі масіў зваротаў да ўпаўнаважаных за 4 месяцы. За вылікам паўтаральных і памылковых іх аказалася 9476. Некаторыя — калектыўныя. Адну са скаргаў падпісалі 97 чалавек. 6739 зваротаў непасрэдна звязаныя з вайной. З іх больш як шэсць тысяч датычаць расійскіх вайскоўцаў. Адзін з іх Максім Курнікаў зачытваў сам. Вядома, без указання аўтарства. Журналісты звязаліся з аўтарамі звароту для пацвярджэння сапраўднасці, але ўсе цытаты ў іх расследаванні абязлічаныя.

Жонка мабілізаванага піша:

З псіхікай у майго мужа ўжо ўсё вельмі дрэнна. У яго таксама было кульавое раненне ў галаву. Кожны дзень, перагортваючы каляндар, і мы, і ён не разумеем, калі ж ён вернецца дадому. У ўсяго ёсць тэрмін, а калі вайна будзе яшчэ шмат гадоў? Дык ён дакладна звар'яцее! Бо павінен жа быць нейкі выхад з сітуацыі. Дзяржава не дала ім выбару і адправіла іх беззваротна і назаўсёды — так мне сказала супрацоўніца ваенкамата. Я і яго маці пастаянна ўпадаем у дэпрэсію, ён у яе адзіны сын, яна ўся хворая і ледзь ходзіць. Хто за ёй будзе даглядаць? Мы нікому не патрэбныя. Мой муж не хацеў туды ісці, ён не добраахвотнік. Іх прымушаюць і ціснуць на іх, каб яны падпісвалі кантракт, каб выглядала, нібы ён пайшоў туды па ўласным жаданні. Дапамажыце вярнуць мужа дадому ў сям'ю і паспрыяйце ў пытанні, колькі канкрэтна мабілізаваным там служыць. Пуцін забыў пра іх, і ніхто з дзяцей дэпутатаў туды не паехаў.

Каманда Курнікава падлічыла: сярод усіх зваротаў, што тычацца вайскоўцаў, большасць — 60% — прысвечаныя зніклым бяз вестак.

Гэтую тэму ўздымалі і мы. У пачатку 25-га года мы зрабілі некалькі выпускаў, даследаваўшы адкрытыя крыніцы, пераважна пасты ў сацсетках.

Гэтая брыгада не лічыцца нейкай асаблівай. Амаль не трапляла ў публікацыі незалежных і апазіцыйных медыя. Аднак за ёй ужо другі год цягнецца шлейф бясконцых пастоў і паведамленняў сваякоў зніклых бяз вестак вайскоўцаў. Цяпер яшчэ не скончыўся сакавік 25-га года. Мы вырашылі па пастах у Вкантакце падлічыць, колькі чалавек у 30-й брыгадзе зніклі бяз вестак толькі сёлета. Не ўлічваючы тых, хто не выходзіў на сувязь яшчэ з мінулага або пазамінулага года. І не ўлічваючы загінулых. Толькі зніклыя бяз вестак толькі за пачатак 25-га года і толькі ў 30-й брыгадзе.

За гады вайны ў Расіі сфармавалася асобная сацыяльная група: сем'і зніклых бяз вестак. У цені арміі, што ваюе, існуе армія тых, хто шукае. Гэтыя людзі пішуць пра знікненне блізкіх — і пішуць паўсюль. У тэматычных супольнасцях у Вкантакце і «Аднакласніках», у Телеграме, на форумах, у праграму «Чакай мяне», у водгуках пра дзяржаўныя ўстановы, нават у каментарах пад маімі відэа. А раней мала вядомая сацыяльная сетка военчасть.ру, прыдуманая для пошуку саслужыўцаў, увогуле ператварылася ў агульнарасійскі агрэгатар падобных паведамленняў.

Усяго на старонцы гэтай часці цэлых 5 старонак запытаў з пошукамі родных. Адсеяўшы памылковыя і тыя, што дублююць знойдзеныя намі пасты ў Вкантакце, мы дадаём да спісу зніклых бяз вестак яшчэ 7 чалавек. Цяпер іх 124, вядомыя паімённа, і амаль 150 разам з тымі, хто вядомы толькі па пазыўных. І гэта толькі тыя, хто знік у 25-м годзе. Людзей накшталт Аляксея Яра, якога сям'я шукае другі год, мы ў спіс не ўключылі.

Дакументы, з якімі працаваў Максім Курнікаў, адрозніваюцца ад пастоў і каментароў, якія разбіралі мы. Звароты ў апарат упаўнаважанага па правах чалавека не публічныя. І там людзі пішуць значна больш разгорнута. Цяпер разам з вамі паглядзім, што яны пішуць.

Вайна ідзе больш за 46 месяцаў. Выбарка з некалькіх тысяч зваротаў за 4 месяцы даволі вузкая, але якасная. У зваротах вельмі шмат дэталяў. Гэта прамая мова людзей, якім пуцінская вайна разбурыла жыццё.

Нічога не можам даведацца. Уся група, што пайшла на баявое заданне, знікла бяз вестак. У часці байцы знікаюць цэлымі групамі. Я кантактую з сваякамі саслужыўцаў сына, за паўтара месяца нас ужо больш за 70 чалавек. У часці ніхто нічога не кажа. Жонцы сына прыслалі толькі паведамленне пра статус зніклага бяз вестак. Да гарачых ліній дабіцца немагчыма. З 20 шпіталяў адказалі толькі чатыры. ДНК здалі, адказу няма. Малю вас аб дапамозе ў пошуку сына. Ён паранены, у палоне ці загінуў? Бо ў яго засталіся трое дзяцей. Няхай вернуць хаця б цела.

У гэтым звароце гаворка пра сёмы асобны матастралковы полк з Калінінграда. Не варта блытаць з сёмай брыгадай — адным з самых страшных вайсковых злучэнняў, пра якую мы зрабілі цэлы ролік. А вось сёмы полк, дзе людзі знікаюць цэлымі групамі, не на слыху. Толькі аднойчы мы тут паказвалі зварот маці знявечанага байца. Ён меў патрэбу прынамсі ў трох аперацыях, але яго адправілі ў бой. У сацсетках можна знайсці паток паведамленняў пра людзей, што зніклі ў сёмым палку. Але па сённяшніх часах, каб пра злучэнне пачалі пісаць, там павінна адбывацца нейкая выключная хтонь. А адпраўка параненых у бой і бясследнае знікненне вайскоўцаў — гэта ўжо не штосьці выключнае, а проста паўсядзённасць гэтай вайны.

Максім Курнікаў: Калі чытаеш кожную скаргу асобна, у цэлым разумееш, наколькі гэтая краіна тоне ў горы. Браты шукаюць сваіх братоў, сёстры шукаюць братоў, бацькі — сваіх, і маці шукаюць сваіх дзяцей. Дзеці шукаюць сваіх бацькоў, якія неяк па мабілізацыі падпісалі кантракт і гэтак далей, і проста зніклі, выпарыліся, іх няма. І, ведаеш, адна з самых частых фраз, якая там ёсць, самая частая фраза — гэта «слёзна прашу». Вось проста «слёзна прашу» — такая фраза, якую мы нават думалі ў назву паставіць, але ў выніку не сталі. А другая фраза, ведаеш, якая ў гэтых зваротах па папулярнасці, калі аналізаваць метадамі проста такой статыстыкі, частотнасці слоў, — гэта «вярніце хаця б цела».

Паўсядзённасцю сталі і практыкі, пра якія спачатку гаварылі з жахам. У зваротах да амбудсменаў зафіксаваныя катоўні і так званыя «абнуленні», гэта значыць забойствы салдат па загадзе іх камандзіраў. Параненых, якім пашчасціла трапіць у шпіталь, камандзіры запісваюць у «СОЧ» — «самавольна пакінулі частку». Замест лячэння іх выкідваюць з ложкаў і гоняць ваяваць. Недарэмна міністр абароны Белоусаў дакладае: паказчык вяртання вайскоўцаў у строй пасля ранення складае 97%. Так не бывае.

Па паперах у «СОЧ» аказваюцца яшчэ і забітыя, і зніклыя бяз вестак. Маўляў, самі ўцяклі. Армія за іх адказнасці не нясе — куды там яны пабеглі. Таму родным нічога армія не павінная. У «СОЧ» можа трапіць і дзеючы вайсковец: фактычна ён ваюе, а па паперах знаходзіцца ў ўцёках і грашовага забеспячэння не атрымлівае.

Частка з вернутых у Расію ваеннапалонных, так і не ўбачыўшы родных, ідзе ў новы штурм. Што супярэчыць усім канвенцыям, падпісаным Расіяй. Былы палонны не тое што ваяваць — нават склад ахоўваць не можа, яго абавязаныя звольніць на грамадзянку. Аднак вярнутым ставяць у віну, што яны замест палону не застраліліся і не падарвалі сябе гранатай, і зноў пасылаюць у бой.

У інтэрв'ю на канале «І грымнуў Грэм» у Максіма Курнікава спыталі пра стаўленне да сем'яў вайсковых. Адзін з гледачоў напісаў, што спачуванне тут, маўляў, недарэчнае. І вось што адказаў Максім, які прачытаў усе тыя звароты.

У мяне ёсць такая рыса, якая вельмі перашкаджае жыць. Я стаўлю сябе на месца чалавека, які гэта піша. Калі я чытаю — я гэта чытаю і пачынаю гэта адчуваць. Пасля пяці-шасці лістоў мне, шчыра кажучы, зрабілася кепска. І калі мы некалькі месяцаў працавалі над гэтым матэрыялам, магу сказаць, што гэта адзін з самых жудасных матэрыялаў. Гэтая колькасць смерці, хвароб, бруду, пошукаў, гэтай невядомасці — нейкая запрадэльная.

Мне здаецца, тое, што Максім назваў рысай, якая перашкаджае жыць, — гэта велізарная сіла, якой пазбаўлены амаль увесь правайсковы лагер. За нейкімі зусім рэдкімі выключэннямі.

Мы ўжо тысячу разоў цытавалі спікераў, для якіх 300 тысяч туды, 300 тысяч сюды — усё без розніцы. За лічбамі людзей мала хто бачыць. Мала хто хоча разбірацца ў прыватных лёсах.

Нядаўна Уладзімір Пуцін узнагародзіў Уладзіміра Салаўёва ордэнам «За заслугі перад Айчынай» трэцяй ступені. Тэлевядучы прамовіў пра святую вайну, на якой ён і яго пакаленне нарэшце набылі сэнс жыцця. Але рэальным настроям людзей, якія страцілі на вайне родных і сяброў, адпавядае зусім не салавёўская рыторыка, а тое, што кажа Максім Курнікаў. Калі б было інакш, не было б патрэбы блакаваць усе пляцоўкі і прызнаваць «Эха» нежаданай арганізацыяй.

У надыходзячы год мы, думаю, увайдзём не толькі з грузам няшчасця апошніх чатырох гадоў, але і з адчуваннем пералому, які або ўжо адбыўся, або хутка адбудзецца. У Расіі ўжо няма тых, у каго не загінуў, не знік бяз вестак знаёмы або знаёмы знаёмага. Мала тых, хто не стаміўся ад бясконцай вайны і звязаных з ёй страт. Усё больш тых, хто ўжо не можа слухаць не тое што Салаўёва, але нават звычайных дыктараў навін, якія рапартуюць пра ўзяцце чарговай нікому ў Расіі не вядомай вёскі.

У распараджэнні «Эха» апынуліся тысячы сапраўдных, не тэлевізійных, а жывых галасоў з Расіі. Здольнасць прачуліваць гора тых, хто піша звароты, на мой погляд, дае магчымасць гаварыць з краінай на адной мове.

Так, звароты грамадзян, якія вывучае каманда Курнікава, прысвечаныя не толькі расійскім вайскоўцам. Там ёсць, напрыклад, цэлы блок скаргаў на дзеянні ўладаў на акупаваных тэрыторыях Украіны. Гэта таксама адна з цэнтральных тэм цяперашняй вайны. Ёсць лісты да амбудсменаў, звязаныя з правамі расійскіх зняволеных. Усё гэта яшчэ трэба дэталёва прааналізаваць.

Публікацыя, выкладзеная на сайце «Эха», відаць, толькі першая частка. Дакументаў, знойдзеных журналістамі, можа хапіць на дзясяткі вялікіх артыкулаў на розныя тэмы. А ў будучыні — на гістарычную манаграфію.

У канцы гэтага года былі запушчаныя яшчэ два важныя праекты. «Верстка» склала картатэку са 101 камандзіра расійскай арміі, замешаных у забойствах падначаленых. Падобную базу падрыхтавала выданне «Вот Так», там цяпер больш за 60 прозвішчаў. Такія праекты, як і даследаванне Курнікава, — гэта праца сапраўдных расійскіх журналістаў, што ідзе ў інтарэсах расіян. У інтарэсах расіян працуе і «Медыязона», якая паімённа лічыць загінулых.

Патроху такая праца, якую больш ніхто не вядзе, будзе ставіць правайенных спікераў у становішча маргінальнай меншасці. Яны апяваюць вайну да пераможнага з тэлевізійных студый, заклікаюць суайчыннікаў ісці на смерць у тэлеграм-каналах. З кожным днём дыстанцыя паміж пуцінскай інфармацыйнай абслугай і тымі, каго яны лічаць сваёй аўдыторыяй, становіцца ўсё большай. Аўдыторыя шукае спікераў, якія могуць зразумець яе праблемы, гавораць на яе мове. Я ўпэўнены, што ў новым годзе будзе больш людзей у Расіі, хто адкладзе ўбок пульт і ўключыць VPN. У тым ліку, каб зайсці на сайты «Эха», «Медыязоны», «Версткі» і пачытаць вось падобныя матэрыялы.

Максім Кац, YouTube