Бясплатна лячыць беларусаў будуць, але з вялікімі агаворкамі
- 26.12.2025, 13:44
Што зменіцца?
У Беларусі дзесяцігоддзямі дэкларуецца наяўнасць бясплатнай медыцыны — гэта было часткай сацыяльнага кантракту з народам. І гарантавалася Канстытуцыяй. Аднак усе гэтыя гады мала хто мог цалкам разлічваць на бясплатнае лячэнне. Даводзілася плаціць за многае. Ды і ў Канстытуцыі цяпер зусім іншая фармулёўка. Акрамя таго, ужо два гады ў Беларусі рыхтуецца праект Кодэкса аб ахове здароўя. Што і як змянілася ў медабслугоўванні ў Беларусі за апошнія гады і куды мы рухаемся, даследавалі эксперты Беларускага Хельсінкскага камітэта і Фонду медыцынскай салідарнасці, піша Plan B.
Лячым усіх і дарма
Першае, на што звярнулі ўвагу, калі ў 2022 годзе змянялі Канстытуцыю, — істотна змянілі і фармулёўкі, што датычацца права на здароўе. У апошняй рэдакцыі Канстытуцыі фармулёўку «бясплатнае лячэнне ў дзяржаўных установах аховы здароўя» замянілі на «бясплатнае лячэнне за кошт дзяржаўных сродкаў у парадку, устаноўленым законам». Гэта значыць, з аднаго боку, гэта можа адкрываць магчымасці лячэння за кошт дзяржавы ў прыватных клініках, як гэта магчыма ў многіх краінах Еўропы. З другога боку, аб’ём належнай дапамогі цяпер вызначаецца на ведамасным узроўні.
Пры гэтым норма, якая павінна гарантаваць права грамадзян, дапоўнена фактычна абавязкам: «Грамадзяне клапоцяцца пра захаванне ўласнага здароўя». Эксперты лічаць гэта спробай ускласці на людзей канстытуцыйны абавязак «клопату» з усімі наступствамі. Гэта пацвярджае суддзя Канстытуцыйнага суда Ала Бодак, якая ў сваім артыкуле 2023 года гаворыць пра неабходнасць замацавання «выразнага і яснага канстытуцыйна-прававога механізму, які вызначае меру неабходных паводзінаў індывіда як клопат пра ўласнае здароўе».
«Яна прапануе непасрэдна прапісваць, што менавіта чалавек павінен рабіць, каб мы сказалі, што ён клапоціцца пра ўласнае здароўе. Гэта відавочная канструкцыя абавязку, як у гісторыі з дармаедамі, якія цяпер абавязаныя працаваць. Наўрад ці вас абмяжуюць у магчымасці бясплатнага лячэння, калі вы не прайшлі планавае флюараграфічнае абследаванне, але на лячэнні людзей з залежнасцямі гэта дакладна адаб’ецца. Ты п’еш — значыць, ты не выканаў абавязку па захаванні свайго здароўя. Куды такім чынам можна дайсці? Дарэчы, і цяпер нашы ЛТП — гэта відавочна не форма аказання медыцынскай дапамогі, гэта жорсткае, нечалавечнае абыходжанне з людзьмі, гэта пакаранне. Гэта форма прымусовай працы», — звяртае ўвагу эксперт БХК.
Ці не дарма
Новая рэдакцыя канстытуцыйнай нормы дадаткова ўдакладняе пазітыўныя абавязкі дзяржавы: «Дзяржава стварае ўмовы даступнага для ўсіх грамадзян медыцынскага абслугоўвання». З аднаго боку, гэта адпавядае міжнародным стандартам, якія прадугледжваюць «даступнасць» як адзін з элементаў права на здароўе. Але гэта можа трактавацца і як фактычнае абмежаванне права на «бясплатнае» лячэнне. Бо відавочна, што «даступнае» не раўназначнае «бясплатнаму».
«Фактычна, пачынаючы з 1994 года, у нас дзейнічала ўспадкаваная савецкая норма пра тое, што ў краіне гарантавана бясплатная медыцынская дапамога ў дзяржаўных установах. Гэта значыць, улада сцвярджала, што ў нас бясплатная медыцына, хоць усе ведалі, што яна ніколі не была бясплатнай, калі казаць пра якасную медыцыну», — распавядае эксперт.
Паводле даных СААЗ, у 2021 годзе ў Беларусі каля трох чвэрцяў сукупных выдаткаў на ахову здароўя было дзяржаўнымі. Гэта адпавядае ўзроўню краін з даходам вышэй сярэдняга. Пік часткі выдаткаў беларусаў «з уласнай кішэні» — 36,2% — быў дасягнуты ў 2015 годзе. У 2016 годзе іх частка рэзка знізілася да 26,7%. І з таго часу працягвае зніжацца, што эксперты звязваюць са скарачэннем выкарыстання прыватных медыцынскіх паслуг падчас пандэміі COVID-19. У 2021 годзе частка ўласных расходаў дасягнула мінімуму — 21,9%. СААЗ заклікае мінімізаваць гэтую частку праз узмацненне публічнага фінансавання і цалкам ліквідаваць яе для бедных і ўразлівых груп.
Хварэйце больш сціпла
Яшчэ адзін нюанс. Даступнае лячэнне — зусім не абавязкова аптымальнае, найлепшае з магчымых. Дэталізацыю канстытуцыйная норма пра права на здароўе атрымала ў Законе аб ахове здароўя, дзе расшыфроўваецца паняцце даступнага медабслугоўвання. Яно зводзіцца да «дзяржаўных мінімальных сацыяльных стандартаў у сферы аховы здароўя». І калі мінімальны стандарт не прадугледжвае лячэння нейкай хваробы, напрыклад СМА або мукавісцыдозу, дарагімі сучаснымі прэпаратамі, вам такое лячэнне не належыць. Няма падстаў.
Сітуацыя такая, што з-за ліквідацыі ў Беларусі пераважнай большасці НДА немагчыма параіць бацькам аб’ядноўвацца ў пацыентскія арганізацыі. А менавіта яны ў многіх краінах — значныя лабісты. У Беларусі адстойваць інтарэсы пацыентаў асабліва няма каму.
«У выніку канстытуцыйная норма, якая гарантуе бясплатнае лячэнне, пачынае прыкметна звужацца», — канстатуе эксперт.
«Трэць стагоддзя мы жылі на рэштках савецкай сістэмы. Пара кудысьці рухацца. Гэта абсалютна зразумела. Але давайце абмяркуем — куды. Гэтай дыскусіі зусім не было, — працягвае прадстаўнік БХК. — Ёсць версія, што ўлады спрабуюць рухацца ў бок страхавой медыцыны. Бо ў апошняй дзяржпраграме «Здароўе народа і дэмаграфічная бяспека» на 2021–2025 гады канцэпцыя добраахвотнага страхавання згадваецца ў некалькіх параграфах. То-бок у іх блукае ідэя страхавання, але яны баяцца сказаць яе ўголас».
Кодэкс аб ахове здароўя яшчэ ў 2024 годзе спрабавалі вынесці на абмеркаванне. Але ў нас засталася адзіная мадэль грамадскага ўдзелу ў заканатворчасці — гэта сайт прававога форума, дзе насельніцтву даецца дзесяць дзён, каб пакінуць свае каментары, — распавёў эксперт Беларускага Хельсінкскага камітэта. І на Кодэкс, у які спрабуюць аб’яднаць усе існыя законы гэтай сферы, іх восем, і ўсе яны немалыя, каля 330 старонак, таксама далі дзесяць дзён. Рэзананс вакол дакумента ў 2024 годзе прывёў да таго, што абмеркаванне адкрылі зноў, у выніку яно цягнулася два месяцы. Па меншай меры, дэманструецца абмеркаванне ў працоўных калектывах. Усё рухаецца да фінальных этапаў, відаць, праект Кодэкса вось-вось прымуць.
Лячыць ці вылечыць
Права на здароўе павінна характарызавацца наяўнасцю, даступнасцю, якасцю і прымальнасцю, падкрэсліваюць спецыялісты. Гэта — залаты міжнародны стандарт.
«У прынцыпе, зразумела, чаму мы пераходзім да страхавой медыцыны. На ўсіх грошай не хапае. Калі вы хочаце якасна лячыцца, давайце прыдумваць мадэлі, калі грамадства будзе нейкім чынам салідарна несці гэтую нагрузку. Гэта было б нармальным абгрунтаваннем. Праблема ў тым, што яны запісалі, што дзяржава павінна ствараць гэтую даступнасць, але ніякім чынам не хочуць прапісваць, праз што. Ці буду я мець нейкія дзяржаўныя субсідыі, каб пайсці ў любую клініку, не важна, прыватную ці дзяржаўную, і там выдаткаваць гэтую частку? То-бок калі я плаціў узносы ў ФСЗН, ці магу я, як у многіх еўрапейскіх краінах, прыйсці ў любую клініку, што супрацоўнічае з гэтай сістэмай, у тым ліку прыватную? Незразумела», — звяртае ўвагу эксперт.
Сярод пазітыўных момантаў спецыялісты адзначаюць тое, што ў Кодэкс дададзена канцэпцыя якасці. То-бок у нас цяпер ёсць права не толькі на даступнае, але і на якаснае лячэнне. Але параметры якасці застаюцца размытымі. Напрыклад, Беларусь — бясспрэчны чэмпіён па колькасці ложка-месцаў. Іх больш, чым у ЕС, больш, чым у краінах параўнальнага ўзроўню развіцця. Пры гэтым у нас няма канцэпцыі «эфектыўнага ложка-месца». Гэта і ложак у звышабсталяваным сучасным цэнтры, і ложак у раённай бальнічцы, дзе ён хутчэй выконвае функцыі сацыяльнага абцяжарвання, забяспечваючы цяпло, харчаванне і пражыванне для ўразлівых людзей. То-бок фармальна высокая забяспечанасць бальнічнымі ложкамі не кампенсуе дэфіцыт сучаснага, спраўнага абсталявання і кваліфікаванага персаналу.
У выніку Беларусь парадаксальна характарызуецца высокай забяспечанасцю ўрачамі і медсёстрамі, але сутыкаецца з дэфіцытам кадраў (асабліва ў сельскай мясцовасці), пры тым, што колькасць месцаў у медыцынскіх ВНУ і колькасць выпускнікоў расце. Сярод тлумачэнняў такога парадоксу — спецыфіка працоўных адносін у сектары аховы здароўя, у прыватнасці распаўсюджанасць працы на некалькі ставак, абавязковая адпрацоўка па размеркаванні, мэтавыя кантракты.
А як сітуацыя будзе змяняцца, улады вырашылі вызначаць пры мінімальным удзеле грамадзян. Не да абмеркаванняў цяпер.