Алесь Бяляцкі: Лукашэнка ўжо проста абрыд беларусам
- 20.12.2025, 20:50
Падтрымка дыктатара ў краіне — мінімальная.
Яшчэ тры гады пасля ўручэння Нобелеўскай прэміі міру кіраўнік праваабарончага цэнтра «Вясна» Алесь Бяляцкі правёў у горкаўскай калоніі. На волю ён выйшаў толькі пасля таго, як ЗША знялі санкцыі з беларускага калію. Як сам былы палітвязень ацэньвае гэтую здзелку, што думае пра адмену санкцый і адказы Бабарыкі наконт вайны ва Украіне і Крыма? Пра гэта і іншае — у вялікім інтэрв'ю «Зеркалу».
«Колькі я каштую? Тонну калію? Тысячу тон?»
— Як вы ў калоніі даведваліся пра перамовы ЗША з Беларуссю? І ці спадзяваліся, што пачнуцца масавыя вызваленні?
— Тут варта пачаць з таго, як я трапіў у турэмную бальніцу. Эпапея даволі працяглая — год не маглі мяне вывезці. Урэшце апынуўся ў Калядзічах (маецца на ўвазе Рэспубліканская агульнасаматычная бальніца пры СІЗА-1 у Калядзічах. — Заўв. рэд.). Гэта было ў чэрвені. Зрабілі мне там аперацыю на назе. Ноч ляжаў у рэанімацыі. Раніцай (была субота, наколькі памятаю, выхадны дзень) прывозяць у палату — і можна было дацягнуцца да радыё. Я ўключыў яго і пачуў навіну, што вызвалілі першую групу, што Ціханоўскі і іншыя палітвязні выйшлі на волю.
Увогуле мы ўжо не ўпершыню сутыкаемся з такімі рэчамі, калі назапашваюцца палітвязні, потым ідзе нейкі торг, а затым кагосьці вызваляюць. Упершы раз мяне выпусцілі ў 2014 годзе таксама такім чынам (у 2011 годзе Алеся Бяляцкага асудзілі на 4,5 года калоніі ўзмоцненага рэжыму. — Заўв. рэд.). І цяпер, калі я пачуў, што пайшла першая група, зразумеў — відаць, працэс пачаўся. Бо Сяргей Ціханоўскі, хутчэй за ўсё, успрымаўся Лукашэнкам як асабісты вораг, выпусціць якога было для яго вельмі сур'ёзна. Гэта быў першы сігнал.
І калі пасля бальніцы прывезлі мяне назад у горкаўскую калонію, я адчуў, што ціск з боку адміністрацыі зменшыўся. Калі раней я кожны месяц атрымліваў нейкае парушэнне, то тут пра мяне на нейкі час нібыта забыліся. Гэта не датычылася іншых палітвязняў: у нашай калоніі былі людзі, асуджаныя [ужо пасля вызвалення Ціханоўскага] па 411-й артыкуле за «грубое парушэнне» ўнутранага распарадку. Яшчэ палітвязні траплялі ў БУРы (барак узмоцненага рэжыму, цяпер яго аналаг — ПКТ, памяшканні камернага тыпу. — Заўв. рэд.). Таксама траплялі ў ШІЗА.
У верасні, калі выйшла чарговая група, гэта было пацвярджэннем, што сапраўды пайшоў нейкі працэс. Тым больш, што да гэтага па беларускім тэлебачанні выступаў і Лукашэнка, які казаў, што гатовы іх [палітвязняў] абмяняць. А потым заяўляў, маўляў, рыхтуем «вялікую здзелку».
Мы актыўна абмяркоўвалі паміж сабой з палітвязнямі, што, відаць, будзе наступная група. Хоць асаблівай веры ў гэта не было. Я быў большы аптыміст, стараўся глядзець навіны, аналізаваць. Першы, яшчэ ў лістападзе, прачытаў, што амерыканская дэлегацыя дыпламатаў збіраецца прыехаць зноў у снежні. Мы пачалі чакаць.
Але само вызваленне для мяне было вельмі нечаканым. Мы не ведалі, што прыехалі амерыканцы, што ў першы дзень ужо прайшлі перамовы. Нічога не ведалі. Для нас гэта быў звычайны такі працоўны дзень (маецца на ўвазе 12 снежня 2025 года. — Заўв. рэд.). І калі а чацвёртай раніцы мяне разбудзілі, сказалі, бяры рэчы, і павялі на дагляд, то стала зразумела — відаць, гэта яно. Хаця, ізноў жа, пакуль ты канчаткова не апынешся на волі, вельмі рана радавацца. Моглі этапаваць у іншую калонію, куды-небудзь у Мінск у нейкі там адстойнік, у СІЗА, яшчэ куды-небудзь, патрымаць там нейкі час. Самыя розныя варыянты маглі быць. Таму пакуль мы не апынуліся ля літоўскай мяжы, я не верыў.
— Ці паспелі вы пагутарыць з амерыканцамі з дэлегацыі, магчыма, яны вам нешта распавялі, і ў вас ёсць разуменне, якія ў іх настроі і якія патрабаванні да беларускіх уладаў?
— Кіраўнік дэлегацыі, спецпасланнік Джон Коул, сказаў, што на нашым вызваленні амерыканцы не збіраюцца спыняцца, што праца па вызваленні палітычных зняволеных Беларусі будзе працягвацца. За што я іх падзякаваў і сказаў, што так, безумоўна, гэта задача нумар адзін — вызваліць усіх і пастарацца дамагчыся, каб новых палітвязняў не набіралі. Павінны быць выкананыя нейкія даволі жорсткія патрабаванні. Інакш гэта проста таргі, якія могуць, наадварот, заахвочваць беларускія ўлады набіраць новых палітзэкаў. Бо ім трэба адмяняць санкцыі, паляпшаць эканамічныя, палітычныя адносіны. Вось і ўсё, што было сказана.
Падчас сустрэчы мы яшчэ знаходзіліся ў такім паўсвядомым стане. Вось ты яшчэ едзеш з завязанымі вачыма, і з табой тры афіцэры едуць у машыне, не ведаю, якія яны там службы прадстаўлялі. Вось сядаеш у мікрааўтобус, і цябе перавозяць праз мяжу. І, вядома, асэнсавана гаварыць было амаль ні пра што. Тут важна было яшчэ самому ўсвядоміць, што ты нарэшце на волі і турэмная эпапея скончылася.
— Як вы лічыце, здзелка — санкцыі ў абмен на вызваленне людзей — гэта добра?
— Мяне ахопліваюць супярэчлівыя пачуцці. З аднаго боку, я сапраўды рад і шчаслівы, што на волі. Магу ўбачыць сваю сям'ю, жонку, знаёмых, сяброў, магу рэальна жыць у свабоднай краіне, як бы банальна ні гучалі гэтыя словы. Як кажуць, «ап'янальны паветра свабоды» і гэтак далей — усе гэтыя банальнасці цяпер пра мяне. Першы дзень, калі пасля зняволення выйшаў у Вільнюсе, я рэальна п'янеў ад гэтага паветра.
Але з другога боку, ёсць пачуццё, вядома, пэўнай дасады, бо гэта проста абмен, таргі. Вось нас памянялі на калій. Колькі я каштую? Тонну калію? Тысячу тон? Ты становішся абменным таварам. Яшчэ раз падкрэсліваю: вельмі спадзяюся, што гэта першы крок, што пасля вызвалення ўсіх палітычных зняволеных будуць наступныя крокі па дэмакратызацыі сітуацыі ў Беларусі. Бо інакш гэты абмен, асабіста мне прыемны, у вялікім рахунку не мае сэнсу. Нам трэба спыняць палітычныя рэпрэсіі, каб людзі маглі больш-менш свабодна жыць у краіне.
— На вашу думку, Еўрасаюз таксама можа далучыцца і павінен гэта рабіць разам з ЗША? Бо самыя балючыя санкцыі для Лукашэнкі — усё ж еўрасаюзаўскія.
— Я думаю, санкцыйная палітыка і палітычныя выказванні Еўрасаюза, які не прызнае легітымнай уладу Лукашэнкі, выбары 2020 і 2025 гадоў, змяненні Канстытуцыі, што адбыліся за гэты час, — гэта надзвычай важна, каб нам не згубіць арыенціраў, што ж мы будуем. Калі мы хочам жыць у нармальнай дэмакратычнай краіне, нельга заплюшчваць вочы на ўсе гэтыя трансфармацыі ў горшы бок і пачаць адмяняць санкцыі. Бо дзе прычыны для іх адмены? Тое, што выпусцілі палітвязняў? Дык іншых набяруць. Законы ж засталіся тыя ж. Што, цяжка набраць наступную тысячу па Беларусі з тых мільёнаў, што жывуць цяпер? Трэба дамагацца прынцыповых змяненняў у структуры дзяржаўнага кіравання ў Беларусі. Трэба дамагацца свабодных выбараў. Без гэтага катастрофы, што адбыліся ў 2020 годзе, будуць паўтарацца. Таму прынцыповая палітыка Еўрасаюза па прызнанні таго, што Беларусь цяпер несвабодная, недэмакратычная і знаходзіцца пад нелегітымнай уладай, надзвычай важная.
Магчыма, непрыемна, магчыма, цяжка цяпер. Але паслухайце, мы трымаліся не адзін дзясятак гадоў, пакуль не разваліўся Савецкі Саюз. Трэба пратрымацца яшчэ? Значыць, будзем. Давайце бачыць ясныя перспектывы, чым гэта можа скончыцца, і рабіць зразумелыя крокі, а не шукаць нейкі кампраміс з фактычна падлюгамі. З людзьмі, якія ўчынілі столькі злачынстваў і ніяк за іх не адказваюць. Думаю, што і палітыка нашых суседзяў — Літвы і Польшчы — у дачыненні да Беларусі, ды і ўвогуле ўсяго Еўрасаюза, цяпер самая аптымальная.
— Складаецца ўражанне, што Лукашэнка выплутваецца з любой сітуацыі і робіць гэта гадамі. Ці наогул магчыма дамагчыся тых мэтаў, пра якія вы кажаце?
— Па-першае, немагчыма параўнаць сітуацыю, у якой ён знаходзіцца цяпер, з той, што была 30 гадоў таму. Бо тады ён меў рэальную падтрымку, легітымнасць, выбары, у выніку якіх ён стаў прэзідэнтам у 1994 годзе, былі больш-менш справядлівымі. І сапраўды, мы яшчэ мелі такое савецка-беларускае грамадства, калі многія настальгавалі па Савецкім Саюзе. Гэтыя людзі падтрымлівалі і тыя змены, якія ім прапанаваў Лукашэнка. Мы працавалі ў грамадстве, дзе людзі з дэмакратычным настроем былі ў меншасці. Але сітуацыя змянілася. У 2020 годзе мы ўбачылі, што змяніліся пакаленні, а моладзь у сваёй большасці арыентаваная на Еўропу. Гэта людзі, якія ездзяць адпачываць, вучыцца, па нейкіх іншых справах у краіны Еўропы, якія хацелі б жыць нармальным, спакойным і цывілізаваным жыццём, не баяцца казаць тое, што яны думаюць, якія вельмі цэняць сваю годнасць. І мы гэта вельмі выразна чулі, асабліва з 2015-га па 2020-ы, калі, я лічу, большасць беларусаў стала арыентавацца на Еўропу.
Гэта дзякуючы [у тым ліку] таму, што наш сусед — Еўрапейскі саюз, дзякуючы працы нашых грамадскіх актывістаў.
Кантакты сотняў тысяч беларусаў, што пабывалі ў Еўропе, далі плён. Людзі пачалі проста не разумець уладу, а Лукашэнка перастаў быць іх прэзідэнтам. І гэта мы пачулі ў 2020 годзе. Тады стала ясна, што калі захоўваць уладу такім драматычным чынам, як ён зрабіў, далей усё проста ператвараецца ў дыктатуру — меншасць утрымлівае ўладу, яе можна назваць бандай, карумпаванай часткай або праўладнай мафіяй. Але насамрэч большасць людзей не падтрымлівае іх і Лукашэнку. Гэта скажу адназначна. Гэта мы ўбачылі на выбарах.
Ды і знаходзячыся ў калоніі, размаўляючы з тысячамі людзей за гэты час… Падтрымка вось такая (паказвае пальцамі мінімальны ўзровень). Вось столькі людзей нейкім чынам кажа пра яго нешта добрае. Добрага слова пра Лукашэнку цяпер не пачуеш. Аўтарытэту няма, павагі няма. Глядзяць на яго як на чалавека, які проста трымаецца мёртвай хваткай за гэтую ўладу.
Шмат хто галасаваў за Святлану Ціханоўскую. Нават з тых «сядзельцаў», з людзей вельмі далёкіх ад палітыкі, якія з вёсак і гарадкоў беларускіх. Яны не хочуць яго. Ён усім ужо проста абрыд. Таму перспектыў у гэтага рэжыму няма.
Ну, а як гэта ўсё будзе мяняцца, пабачым. Думаю, могуць быць самыя розныя варыянты. Была спроба мірнай рэвалюцыі ў 2020 годзе, якая наткнулася на непрыняцце, на варожасць. Я думаю, гэтым самым Лукашэнка паставіў крыж на сваёй палітычнай кар'еры. Ды і наогул, я б сказаў, нават і на памяці пра яго. Бо людзей, якія ўхваляюць рэпрэсіі і падтрымліваюць іх, нават сярод ягоных прыхільнікаў не так шмат. Якой будзе яго спадчына пасля заканчэння гэтага перыяду? Не думаю, што яна хоць якім чынам будзе ацэньвацца станоўча.
«Магчыма, нейкія іншыя прычыны прымусілі яго так казаць. Я ўсяго не ведаю»
— Ёсць меркаванне, што калі б у 2020-м беларусы перамаглі і ўлада ў краіне змянілася, то, магчыма, і вайны з Украінай не было б. Як вы лічыце, гэта правільная думка?
— Я думаю, што з умоўным ладам варта быць асцярожным. Бо ніколі не можаш улічыць усе фактары. Нібыта мы не памятаем пра расійскую гвардыю, якая стаяла на мяжы з Беларуссю і чакала толькі сігналу, каб увайсці.
Вельмі верагодна, што была б акупацыя Беларусі з боку Расіі. Такая ж, як калі яны паспрабавалі сілай захапіць Украіну. Але гісторыю нельга перапісаць. Тое, што адбылося, можна аналізаваць, разважаць, якія памылкі былі. У вялікім рахунку іх не было. Было, магчыма, пэўнае няведанне, непадрыхтаванасць людзей, што апынуліся на чале перамен. Дзесьці, магчыма, была маруднасць, недахапіла рашучасці і смеласці.
Але я баюся даваць нейкія прагнозы, што вось, калі б мы зрабілі так, то перамаглі б. Гэта занадта самаўпэўненая ацэнка, улічваючы тое, што ў многім наша палітычная будучыня і наогул жыццё Беларусі залежаць ад таго, што адбываецца ў Расіі. Як бы ні было шкада, як ні парадаксальна, але мы ад гэтага залежым. І таму я вельмі перажываю за тое, што адбываецца з расійска-украінскай вайной. Вельмі хацелася б, каб яна скончылася і нейкім чынам усё ж трансфармацыя наступіла ў перспектыве таксама і ў Расіі. Бо гэта наш сусед. Літоўцы кажуць: «Мы вельмі хацелі б, каб у вас усё было добра, бо нам патрэбная стабільная Беларусь». Так, а нам патрэбная стабільная дэмакратычная Расія, нам патрэбныя стабільныя ўсходнія межы. Хаця цяпер пра гэта ніхто і не кажа.
— Цяпер вельмі бурна абмяркоўваюць словы Віктара Бабарыкі падчас прэс-канферэнцыі. Ён даў інтэрв'ю ўкраінскаму блогеру Уладзіміру Золкіну, дзе той пытаўся і пра Крым. Бабарыка не выказаўся адназначна, чый ён, і пра вайну таксама адказаў абцякальна. Як вы паставіліся да яго заяваў?
— Я ні ў якім разе не збіраюся асуджаць кагосьці з палітычных зняволеных. Самае істотнае — абсалютная большасць вытрымала. Гэта быў вельмі сур'ёзны ўдар, і вельмі лёгка было зламаць чалавека, маральна пераканаць у тым, што няма ніякіх перспектыў, ніякага сэнсу трымаць пазіцыю, прымусіць яго пайсці на супрацоўніцтва. Вельмі нямногія пайшлі на гэта. І гэта вялікі гонар для беларускіх палітычных зняволеных і ўвогуле для дэмакратычных сіл. У нас мала перабежчыкаў. Ёсць такія, не будзем іх называць. Але гэта насамрэч адзінкі. Тысячы, дзясяткі тысяч чалавек, якія трапілі пад вал рэпрэсій, годна яго вытрымалі.
Што датычыць палітычнай будучыні [Бабарыкі]… Паглядзім. Людзі выскочылі з вельмі абмежаванай прасторы. Можа, з нерасстаўленымі палітычнымі акцэнтамі, маючы невялікі папярэдні палітычны досвед, бо наогул займаліся зусім іншымі справамі. Магчыма, занадта рана патрабаваць ад іх нейкіх сталых выказванняў.
Хоць мне таксама прыкра наконт Крыму, вайны з Украінай. Гэта справа абсалютна зразумелая. Нават там, у зняволенні, ты мог атрымаць дастаткова інфармацыі, гледзячы «60 хвілін» і тую ж Скабееву (маецца на ўвазе расійская прапагандыстка Вольга Скабеева. — Заўв. рэд.), адсейваючы прапагандысцкую лухту, пену, абапіраючыся на фактычныя матэрыялы, прымаць свае рашэнні. У калоніі мы гэта абмяркоўвалі. Там не адзін і не дзесяць чалавек, якія займаюць правільную пазіцыю па гэтым канфлікце, успрымаюць Расію як агрэсара і перажываюць за Украіну. Больш за тое, некаторыя з вызваленых з нашай калоніі далучыліся да ваеннага супраціву на баку Украіны пасля таго, як выйшлі [на волю]. Даходзілі да нас звесткі, што гэтыя людзі ўжо ваююць у беларускіх падраздзяленнях ЗСУ.
Цяжка сказаць [чаму Бабарыка так выказаўся]. Магчыма, нейкія іншыя прычыны прымусілі яго так казаць. Я ўсяго не ведаю. Гэта больш, думаю, пытанні, якія можна задаць самому Віктару. Можа, трошкі пазней, не цяпер. Няхай ён аклемаецца, прыйдзе ў сябе.
— «Зеркало» выбрала Чалавека года. Ім стаў Мікалай Статкевіч. Думаю, вы ведаеце пра яго ўчынак. Як ацэньваеце?
— Вельмі мужны ўчынак. І на яго мог пайсці не кожны, вядома. Але, ведаючы Мікалая ўжо больш за трыццаць гадоў, ведаючы яго стойкую пазіцыю, я разумею, што такое зрабіць мог толькі ён. Я гэта цаню. Гэта яго асабісты выбар — працягваць барацьбу такім чынам. Бо калі ў краіне ёсць палітычныя зняволеныя — палітыкі, грамадскія дзеячы, праваабаронцы, — гэта дакладны паказчык таго, што ў краіне адбываецца, што ёсць велізарныя праблемы з правамі чалавека, што ёсць дыктатура, якая трымае палітычных апанентаў у турмах. Такі шлях цяжкі. Трэба мець неверагодную цвёрдасць, каб вытрымаць яго, я [гэта] глыбока паважаю. І думаю, што пытанне наконт Украіны і Крыму для Мікалая ніколі не стаяў. Бо гэта чалавек з дакладнай цвёрдай пазіцыяй. Вельмі спадзяюся, што рана ці позна, пажадана рана, ён усё ж апынецца на волі.
— Вы таксама ў 2021 годзе вярнуліся ў Беларусь. Саветнік Святланы Ціханоўскай Дзяніс Кучынскі распавядаў мне, як вы прыязджалі ў Вільнюс вясной і сустракаліся з ёй у гатэлі. Калі вы заявілі, што паедзеце ў Беларусь назад, яна пыталася, ці не страшна вам. Вы адказалі: няхай рэжым баіцца, — і паехалі. А неўзабаве вас затрымалі. Чаму вы зрабілі такі выбар? Не шкадуеце пра яго?
— Не тое каб вярнуўся, былі кароткатэрміновыя паездкі па справах. Далей працягваць працу ў Беларусі — гэта было свядомае рашэнне. У той час, калі ўжо валам ішлі масавыя рэпрэсіі, мы, праваабаронцы, былі задзейнічаныя ў дапамозе, у ацэнцы сітуацыі, зборы інфармацыі, дзе хто сядзіць, якія тэрміны, каго куды накіроўваць — велізарны аб'ём працы. Нельга было ўсё кінуць і ўцякаць. Частка арганізацыі з'ехала — гэта было наша рашэнне, каб мець магчымасць працягваць працу і ў выпадку арыштаў.
У рэшце рэшт, калі ў ліпені 2021 года яны адбыліся, то ў зняволенні пакінулі трох чалавек — мяне і маіх сяброў Валянціна Сцяфановіча і Уладзіміра Лабковіча.
Тады так было трэба. Бегчы мы не маглі. Мы мусілі прыняць гэты ўдар ад уладаў. Зняволенне праваабаронцаў было вельмі моцным сігналам для Еўрапейскага саюза, для ўсяго міжнароднага супольніцтва, што ў Беларусі адбываецца нешта не тое. Ідуць масавыя рэпрэсіі, трапляюць у турму журналісты, праваабаронцы, палітычныя і грамадскія актывісты. Уцячы не атрымлівалася. Вось і мы вырашылі застацца. Урэшце я атрымаў дзесяць гадоў турмы, з іх адбыў чатыры з паловай. Не шкадую, што мы тады прынялі такое рашэнне.
— Калі б цяпер быў такі выбар, вы паехалі б на радзіму?
— Цяпер? Вось у гэтай сітуацыі? Пэўна, лепш мне ўсё ж быць тут хаця б таму, што трэба пераддыхнуць, бо было вытрымана вось гэтае час пастаяннага ціску — маральнага, псіхалагічнага і фізічнага. Сілы чалавека не бязмежныя, трэба разлічваць свае сілы і несці столькі, колькі можаш, скажам так. Вярнуцца цяпер не атрымаецца. Ты вернешся і будзеш арыштаваны праз некалькі дзён. Пэўна, я ўсё ж больш зроблю цяпер тут, але з цвёрдай верай, што рана ці позна мы туды вернемся. Але пажадана раней, вядома.
«Мне б хацелася, каб адбыўся суд над лукашызмам, і людзі, якія будавалі гэтую сістэму, атрымалі сваё»
— У інтэрв'ю Deutsche Welle вы параўноўвалі свой першы і другі тэрмін і адзначалі, што сістэма стала больш жорсткай. Ці ёсць у вас адказ, чаму яна цяпер такая?
— Калі параўнаць усе папярэднія затрыманні, якія адбываліся [ў Беларусі] з 1995 года нон-стоп, не было ні аднаго года, калі не было палітычных зняволеных. Але іх было пяць, трыццаць, пасля выбараў 2010 года — каля ста. Але не тысячы, як цяпер. Цяпер было прынята палітычнае рашэнне канчаткова распраўіцца з парасткамі дэмакратыі, дэмакратычна настроенымі актывістамі, журналістамі і грамадзянскай супольнасцю Беларусі. Рашэнне адназначна злачыннае. Гэта злачынства супраць уласнага народа, якое ніякім чынам не ўмацоўвае ні аўтарытэт, ні магчымасці гэтых уладаў. Так, нейкі час яны яшчэ пабываюць. Аднак я перакананы, што сур'ёзных перспектыў у іх няма.
— З уладамі зразумела. Але, напрыклад, выканаўцы — гэта звычайныя беларусы. Мы ўсе з адной краіны, чаму яны ідуць на гэта?
— Людзі, па-першае, прыстасоўваюцца да розных сітуацый. Па-другое, не ўсе суцэль садзісты ў калоніі, ёсць частка тых, хто шукае канкрэтную выгаду для сябе. Тры-чатыры чалавекі, якія гэтым займаюцца, робяць кар'еру, на іх пабудаваная рэпрэсіўная сістэма абыходжання з палітвязнямі. Астатнія супрацоўнікі ставяцца нейтральна або нават са спачуваннем.
Ідэалагічна перакананых, якія білі б сябе ў грудзі, што я за Лукашэнку… Не, такіх я не бачыў, як ні дзіўна, нават там, на самым усходзе Беларусі. Горкаўская калонія. Чатырнаццаць кіламетраў ад мяжы з Расіяй.
— Рэпрэсіі ажыццяўлялі тысячы. Гэта не толькі Лукашэнка, Цэртэль і гэтак далей. Як вы лічыце, калі ў Беларусі адбудуцца дэмакратычныя перамены, што з такімі людзьмі рабіць? Люстрацыя, проста прымірэнне ці іншы шлях?
— Безумоўна, павінен прайсці, як мне здаецца, працэс люстрацыі. Бо калі мы хочам дамагчыся справядлівасці, яна павінна датычыць не толькі палітвязняў, якія будуць рэабілітаваныя, але і катаў. Гэта вельмі важна. А ўжо ў якім выглядзе гэта будзе — пытанне будучыні, ёсць розныя варыянты развязвання сітуацыі.
Мне б хацелася, каб адбыўся суд над лукашызмам. І каб людзі, якія будавалі гэтую сістэму, атрымалі сваё. На мой погляд, гэта было б справядліва. А ў якой форме, калі што, — ужо нюансы.
«У мяне была вельмі эмацыйная рэакцыя»
— Хто першы вам сказаў, што вы нобелеўскі лаўрэат, і як вы гэта ўспрынялі?
— Сітуацыя была вельмі бытавая. Я тады сядзеў у СІЗА і ішоў знаёміцца з крымінальнай справай. У нас там 210 тамоў, мы хадзілі штодзённа на працягу месяца. І вось у адзін з тых дзён у кастрычніку [2022 года] іду — шэраг зняволеных стаіць. І адзін з іх кажа: «Алесь, ты, здаецца, стаў нобелеўскім лаўрэатам». Я не паверыў, але насцярожыўся — што гэта такое, якія чуткі ходзяць? І зайшоў у кабінет, дзе ўжо сядзелі адвакат і следчыя. Тады адвакат сказала: так, сапраўды, вы сталі нобелеўскім лаўрэатам. Так, пра гэта ўсе пішуць, кажуць. Яна сказала гэта не ад сябе, а што прачытала гэта ў сродках масавай інфармацыі.
— У мяне была вельмі эмацыйная рэакцыя. Я там ледзь не крыкам сказаў, што гэта неверагодна, немагчыма. Следчая сядзела і ўсміхалася, выгляд у яе быў трошкі дурнаваты. У той дзень я ўжо дакладна не чытаў ніякі чарговы том, а спрабаваў як-небудзь асэнсаваць, што адбылося.
Калі глядзець на шанцы [атрыманне прэміі], яны былі невялікія. Так склалася сітуацыя. І сама прэмія — гэта вельмі важна — была дадзеная людзям, якія змагаліся за свабоду. Гэта не асабіста мая прэмія, яна была прыцягненнем увагі да трагічнай сітуацыі з правамі чалавека, з дэмакратыяй у Беларусі.
— У той момант, калі вы зразумелі, што вы нобелеўскі лаўрэат, вы думалі, як адрэагуе на гэта Лукашэнка? Ці не было боязі, што ён можа ўзмацніць рэпрэсіі, або, наадварот, аптымізму, што нобелеўскага лаўрэата выпусцяць са зняволення?
— Не, я паставіўся абсалютна спакойна. Можна шмат што сабе нафантазіраваць. Лепш жыць, зыходзячы з сітуацыі, у якой знаходзішся. Таму я ставіўся якось так: «Ну, ёсць і ёсць». А што да пазіцыі Лукашэнкі і ўладаў, то яны стараліся не надаваць гэтаму ніякай увагі, каб зменшыць саму вагу.
Фактычна яшчэ тры гады пасля таго, як я стаў нобелеўскім лаўрэатам, мне давялося правесці ў турме, прычым на агульных падставах. Не было мне ніякай VIP-камеры. Яны, наадварот, спрабавалі прынізіць значэнне гэтай прэміі і паказаць, што яна для іх нічога не значыць. Наколькі гэта ўдалося — не ведаю, бо час, пакуль нобелеўскі лаўрэат сядзіць у турме, — гэта выклік усяму цывілізаванаму грамадству. І ў рэшце рэшт гэта стала яшчэ адной прычынай, чаму я апынуўся на волі, бо трымаць нобелеўскага лаўрэата ў турме не надта добра.
— Што вы зробіце з грашовай часткай прэміі?
— Я яшчэ не атрымаў гэтых грошай, але ведаю, што яны пойдуць на ўмацаванне магчымасцяў маёй праваабарончай працы.