Мары Пуціна здуваюцца
- Уладзімір Мілоў, The Insider
- 8.11.2025, 16:12
Еўропа зможа датэрмінова адмовіцца ад расійскага газу.
Санкцыі Еўропы ўпершыню ўдарылі па расійскім газавым сектары, «сэрцы ваеннай эканомікі Расіі», як выказалася кіраўніца Еўракамісіі Урсула фон дэр Ляен. Імпарт СПГ з Расіі будзе часткова забаронены ў 2026 годзе і цалкам — з 2027 года. ЕС таксама мае намер адмовіцца і ад астатняга расійскага газу. Пуцін доўга размахваў «газавай дубінкай», абяцаючы, што Еўропа замерзне, а Украіна збанкрутуе. Але еўрапейскія эканомікі здолелі прыстасавацца да новых умоў: цяпер ЕС не пагражае энэргакрызіс, супастаўны з 2022 годам, калі спыніўся «Паўночны паток». Расія пераацаніла сваю незаменнымасць, сусветны рынак у бліжэйшыя гады «будзе заліты СПГ», і ЕС лёгка заменіць расійскі газ амерыканскім.
ЕС прыняў план па паступовай адмове ад расійскага звадкаванага прыроднага газу (СПГ) і поўным спыненні імпарту ўсіх расійскіх энергарэсурсаў з 2028 года. Момант сапраўды гістарычны: на працягу дзесяцігоддзяў Расія была найбуйнейшым пастаўшчыком энергарэсурсаў для еўрапейскіх краін, а здзелка «газ — трубы» паміж СССР і Заходняй Германіяй, заключаная ў 1970 годзе, у значнай ступені паклала пачатак палітычнаму збліжэнню Расіі з заходнееўрапейскімі краінамі. Агрэсыя Расіі супраць Украіны разгарнула гэтыя працэсы назад. І цяпер тут пастаўлена кропка. Еўропа набывае поўную энергетычную незалежнасць ад Расіі.
Дзень газавай незалежнасці
Расійская прапаганда доўга сцвярджала, што такое ў прынцыпе немагчыма, што Еўропа «замерзне» без расійскіх энерганосьбітаў. Ды і дагэтуль працягвае сцвярджаць. Але нічога падобнага не адбылося: еўрапейскі рынак цалкам здолеў знайсці альтэрнатывы, і цана прыроднага газу на ключавым еўрапейскім хабе TTF (Нідэрланды) апошнія тры гады трымаецца на стабільным узроўні 30–50 еўра за мегават-гадзіну.
Гэта крыху вышэй, чым да 2022 года, калі нармальнымі былі цэны ў дыяпазоне 10–20 еўра за мегават-гадзіну, але цалкам прымальна і не фатальна. Асноўнымі пастаўшчыкамі прыроднага газу (акрамя Нарвегіі, якая хоць і не ў ЕС, але таксама частка Еўропы) сталі ЗША, Алжыр, Катар і Азербайджан.
Іншых крыніц нафты і газу для Еўропы аказалася цалкам дастаткова, а тое, што яна па-ранейшаму часткова закупляе энергарэсурсы ў Расіі, у асноўным тлумачыцца блізкай да Крамля пазіцыяй урадаў Венгрыі і Славакіі. Две траціны — прыблізна 600 млн з 900 млн еўра ў месяц — нафтагазавага імпарту ЕС з Расіі прыпадае на гэтыя дзве краіны (яшчэ каля траціны — на закупкі СПГ краінамі Заходняй Еўропы), падлічыў літоўскі Цэнтр даследаванняў энергетыкі і чыстага паветра.
Цяпер на Венгрыю і Славакію знайшлі ўпраўу — папраўкі аб адмове ад расійскіх нафты і газу будуць ухваляць заканадаўчым шляхам, праз унясенне змяненняў у гандлёвае права ЕС, што не прадугледжвае магчымасці накладання вета асобнымі краінамі. Хоць Венгрыя і Славакія ўжо заявілі, што будуць з гэтым змагацца.
Праўда, Венгрыю ў красавіку 2026 года чакаюць выбары, па выніках якіх палітычны курс краіны можа змяніцца. Да 2028 года выбары адбудуцца і ў Славакіі. Таму не факт, што гэтыя краіны будуць бясконца супраціўляцца курсу ЕС на энергетычнае эмбарга ў дачыненні да Пуціна. У цэлым — і паводле гістарычных меркаў, і паводле меркаў інертнага, капіталаёмістага энергетычнага сектара — ЕС фантастычна хутка пераадолеў энергазалежнасць ад Расіі.
У 2024 годзе кошт імпарту расійскіх нафты і газу склаў усяго 21 млрд еўра, што больш як на 80% ніжэй за ўзровень 2021 года. Тым, хто скажа, што і 21 млрд еўра — гэта вялікая сума, яшчэ раз нагадаю, што пераважная доля гэтага прыпадае ўсяго на дзве краіны, якія праводзяць антыбрусельскі курс. Дык што прэтэнзіі да Еўрасаюза наконт «працягнення фінансавання Расіі праз нафтагазавы імпарт» не цалкам абгрунтаваныя — іх трэба прад’яўляць Будапешту і Браціславе. У гэтым годзе нафтагазавы імпарт ЕС з Расіі будзе ніжэйшы за 20 млрд еўра, а з 2028 года павінен роўніцца нулю.
У Расіі, акрамя ЕС, ёсць яшчэ адна сур’ёзная балючая праблема — Турцыя. Сёння, на фоне рэзкага падзення паставак газу ў Еўрасаюз, Турцыя з’яўляецца другім самым вялікім пакупніком расійскага газу пасля Кітая. Прычым, у адрозненне ад Кітая, які атрымлівае газ практычна па неўпрыбытковай цане, Турцыя генеруе львіную долю прыбыткаў «Газпрама» на еўрапейскім напрамку. Але гэта ненадоўга.
Па-першае, Турцыя лідзіруе па развіцці аднаўляльнай энергетыкі на сонцы і ветры, якія ўжо замясцілі прыкладна $15 млрд выдаткаў на імпарт газу (паводле дадзеных Ember з ліпеня 2022 года па снежань 2024 года). Вытворчасць электраэнергіі на сонцы і ветры тут ужо перавышае генерацыю на прыродным газе. І разрыў будзе толькі павялічвацца. Па-другое, Турцыя адкрыла буйныя газавыя радовішчы на шэльфе Чорнага мора і плануе рэзка нарошчваць уласную здабычу, а таксама купляць больш СПГ з ЗША, каб задобрыць Дональда Трампа. Расійскі газавы экспарт у Турцыю на гэтым фоне чакаюць цяжкія часы.
Паварот у Азію не выратаваў
У цэлым энергетычны разрыў Расіі і Еўропы — сумная гісторыя. Расія мела вялізную натуральную канкурэнтную перавагу — магчымасць паставак сыравіны з Заходняй Сібіры і іншых рэгіёнаў з адносна кароткім транспартным плячом. Трэба было не распачынаць войны, геапалітычныя гульні і сілавы перадзел межаў на еўрапейскім кантыненце, як зрабіў Пуцін, а ствараць агульную мірную рыначную дэмакратычную прастору, дзе ў Еўропы быў бы стабільны і надзейны пастаўшчык энергіі, а ў Расіі — сталая крыніца даходаў.
Калі б не геапалітычныя гульні, то ў Еўропы быў бы стабільны і надзейны пастаўшчык энергіі, а ў Расіі — пастаянная крыніца даходаў
Сёння бачна, наколькі дарагім і эканамічна неабгрунтаваным аказваецца для Расіі паварот у Азію — на рынкі, якія значна далей ад яе асноўных месцаў нафтагазаздабычы і патрабуюць звышдарагой інфраструктуры і транспартных выдаткаў. Акрамя таго, азіяцкія пакупнікі атрымалі рычаг уплыву на Расію і могуць патрабаваць зніжак, бо з-за вар’яцкіх авантураў Пуціна ў Расіі не засталося альтэрнатывы ў выглядзе еўрапейскага рынку.
Расія, а не Еўропа, прайграла ад энергетычнага разрыву. Калі ў 2021 годзе «Газпром» экспартаваў на еўрапейскім напрамку (ўключаючы Турцыю) 185 млрд кубаметраў газу, то ў 2024 годзе — усяго 28 млрд, страціўшы за гэты час прыблізна 100 млрд кубаметраў (пятую частку) гадавой здабычы.
Так, экспарт газу ў Кітай вырас, але ён не такі прыбытковы. У 2023 годзе ў «Газпрама» былі гадавыя страты, а ў 2024–2025 гадах прыбытак пераважна забяспечвалі іншыя віды бізнесу (нафта, кансалідацыя долі Shell у праекце «Сахалін-2»). У чэрвені на Пецярбургскім эканамічным форуме міністр па развіцці Далёкага Усходу і Арктыкі Аляксей Чакункоў шкадаваў, што велізарныя здабыўчыя і транспартныя магутнасці «Газпрама» прастойваюць у Заходняй Сібіры і на паўночным захадзе Расіі з-за страты еўрапейскага рынку.
Гульня без пераможцаў, але з тымі, хто прайграў
Еўропе, вядома, таксама давялося панесці выдаткі. Толькі прамая дзяржаўная падтрымка прадпрыемстваў і дамашніх гаспадарак падчас піку цэн на газ у 2021–2022 гадах абышлася бюджэтам у 700 млрд еўра.
Яшчэ на пачатку восеньска-зімовага сезона 2021–2022 гадоў, за некалькі месяцаў да пачатку поўнамаштабнага ўварвання ва Украіну, «Газпрам» пад рознымі падставамі пачаў спыняць пастаўкі газу ў Еўропу. Гэта прывяло да ўзлёту цэн да некалькіх тысяч долараў за тысячу кубаметраў газу. Сёння становіцца ясна, што гэта была спецыяльная тактыка Пуціна ў ходзе падрыхтоўкі да вайны. Крэмль хацеў моцна ўскладніць энергетычнае становішча Еўропы зімой і скарыстаць яе залежнасць ад Расіі, каб змякчыць пазіцыю ЕС у падтрымцы Украіны і асуджэнні пуцінскай агрэсіі.
Гэты план не спрацаваў: ЕС адразу разгадаў маніпуляцыі «Газпрама» і не пашкадаваў грошай, каб неадкладна прыняць меры па зніжэнні залежнасці ад імпарту з Расіі. Разлік Пуціна не апраўдаўся. Гэта моцна дапамагло падтрымаць Украіну і выступіць адзіным фронтам супраць пуцінскай агрэсіі. Да моманту пачатку поўнамаштабнага ўварвання ва Украіну Еўропа ўжо шукала замену газпрамаўскаму газу, і «паставіць яе на калені» з выкарыстаннем газавага рычага не ўдалося.
Кошт, які давялося заплаціць ЕС, як ужо было сказана, аказаўся высокім. Каціроўкі на хабе TTF цяпер у паўтара раза вышэйшыя, чым да пачатку газпрамаўскага сабатажу. Гэта значыць, што нават пасля стабілізацыі цэн на газ з 2023 года Еўропе ў сярэднім даводзіцца несці не менш за 20 млрд еўра на год дадатковых выдаткаў на куплю газу ў параўнанні з перыядам, калі асноўным пастаўшчыком была Расія. Не так ужо і мала. Рост эканомікі еўразоны — каля нуля, і гэта ў пэўнай ступені вынік падаражання энергарэсурсаў. У той жа час намінальны ВУП Еўрасаюза склаў амаль 18 трлн еўра ў 2024 годзе, то бок дадатковыя выдаткі ад падаражання газу не перавышаюць долі працэнта ВУП ЕС.
Так што вой наконт «трагечных наступстваў адмовы ад таннага расійскага газу» недарэчны, яго ўздымае толькі расійская прапаганда. ЕС свядома траціць гэтыя грошы, каб спыніць значна больш сур’ёзную пагрозу — агрэсіўны расійскі імперыялізм. Увогуле ўсім аказалася няпроста, але страты Расіі істотна вышэйшыя, у той час як Еўропа і не думае «замярзаць».
Што нясе новы план ЕС па поўнай адмове ад расійскіх энергарэсурсаў? Ён ударыць найперш па экспарце прыроднага газу з Расіі. Сёння гэта тры чвэрці ўсёй выручкі ад расійскага нафтагазавага экспарту ў ЕС (больш за 700 млн еўра ў месяц). «Газпрам» страціць рэшткі прыбытковых паставак, яму будзе вельмі складана змагацца са стратнасцю. Зрабіць прыбытковымі пастаўкі газу ў Кітай кампанія пакуль не змагла і прызнае, што цэны на кітайскім напрамку будуць істотна ніжэйшыя (гэта фактычна пацвярджае ўрад у новых бюджэтных праекцыях). Сітуацыю пагоршыць і страта істотнай часткі газавага рынку Турцыі.
Найбольш жорсткі ўдар новых санкцый прыйдзецца не па «Газпраме», які ўжо страціў у Еўропе амаль усё, а па «Новатэку». Больш за дзве траціны экспарту з яго праекта «Ямал СПГ» ідуць сёння ў Еўропу — і ўвесь гэты рынак кампанія страціць. Перанакіраванне такіх аб’ёмаў (20 млрд кубаметраў газу на год) на азіяцкі рынак не проста прывядзе да росту дысконтаў і страты выручкі — давядзецца вырашаць тэхналагічныя складанасці.
«Новатэку» бракуе газавозаў узмоцненага ледавога класа Arc7, якія павінны былі вырабляцца або ў Паўднёвай Карэі, або на Далёкаўсходняй верфі «Звезда» з удзелам тых жа паўднёвакарэйцаў. Але паўднёвакарэйскія кампаніі выйшлі з праектаў з расійскімі заказчыкамі пасля пачатку агрэсіі Расіі супраць Украіны. Кітай не змог іх замяніць — спецыялізацыя паўднёвакарэйскіх верфяў у гэтым плане ўнікальная.
Як вазіць СПГ у Кітай па ўсходнім маршруце без дастатковай ледавай падтрымкі? А перавалку СПГ у еўрапейскіх партах ЕС забараніў яшчэ вясной. Простых адказаў для «Новатэка» няма — кампанія, відавочна, страціць значную частку прыбытку.
Хто заменіць Расію на еўрапейскім газавым рынку?
Сёння гэтае пытанне востра не стаіць, бо ў свеце прагназуецца лішак СПГ у бліжэйшыя гады, асабліва пасля 2030 года. Тады будуць уведзены новыя магутнасці экспарту СПГ у ЗША і Катарэ, а сусветны попыт на энергарэсурсы запаволіць рост разам з глабальнай эканомікай.
Шмат размоў ідзе вакол лабісцкіх намаганняў Дональда Трампа па замяшчэнні расійскага газу на еўрапейскім рынку амерыканскім СПГ. Тут наўрад ці ёсць нешта новае; павелічэнне гэтых паставак — вынік сумесных намаганняў Еўракамісіі і адміністрацыі Джо Байдэна з 2022 года. А Трамп выступае ў ролі стандартнага камівояжара па прасоўванні любой амерыканскай прадукцыі — ад курыцы і соі да звадкаванага газу.
Што будзе з Венгрыяй і Славакіяй пасля поўнай адмовы ад расійскай нафты і газу?
Так нічога страшнага. Памятаеце неверагодны шум, які Віктар Орбан і Роберт Фіцо паднялі, калі спыніўся транзіт расійскага газу праз Украіну? Яны крычалі, што замерзнуць і што страшныя наступствы будуць на сумленні Кіева і Бруселя. У выніку газавыя плыні з Расіі проста перанакіравалі іншым маршрутам (праз прастойваючыя магутнасці газаправода «Турэцкі паток»). Як і прадказвалася, ніхто не пацярпеў, а цэны на газ у Еўропе пасля студзеньскай панікі хутка стабілізаваліся.
У свеце прагназуецца лішак СПГ, асабліва пасля 2030 года, калі будуць уведзены новыя магутнасці ў ЗША і Катарэ, а глабальны попыт запаволіць рост
Так будзе і цяпер. Газу і нафты на рынку дастаткова, Венгрыя і Славакія лёгка знойдуць альтэрнатыву. Усе сцверджанні пра пагрозу іх энергетычнай бяспецы — не больш чым палітычны шум.
Асобна пару слоў пра магутны цвік у вечка труны газаправода «Паўночны паток», які Еўрасаюз забіў з прыняццем 18-га пакета санкцый летам. Цяпер гэты газаправод назаўсёды «забанены» ў Еўропе, і пастаўкі па ім рэанімаваць не будуць. Не дапаможа нават таямнічае ўдзел некаторых «амерыканскіх інвестараў», якія нібыта былі гатовыя выступіць прамежкавым пасярэднікам у аднаўленні паставак расійскага газу ў Еўропу па «Паўночным патоку». Рэальныя гэта былі планы ці не — цяпер ужо не важна. Еўрапейская дарожная карта па адмове ад расійскага газу прадугледжвае кантроль крыніцы паходжання паліва. Таму хто выступае пасярэднікам — значэння мець не будзе. Газ расійскі — значыць, поўнае эмбарга.
Еўракамісар па энергетыцы Дан Ёргенсэн ясна сказаў, што ЕС не плануе аднаўляць закупкі расійскага газу нават у выпадку заканчэння вайны ва Украіне. Імпералістычныя аванцюры Пуціна паставілі крыж на дзесяцігоддзях энергетычнага супрацоўніцтва. Расія чарговы раз пераконваецца, што імперскія амбіцыі — гэта дорага. Занадта дорага.
Уладзімір Мілоў, The Insider