Пуцін баіцца не толькі змовы

• Мікалай Аляксандраў
• 8.11.2025, 10:18

Як правільна чытаць кіраўніка Крамля.

У выдавецтве Freedom Letters выйшла кніга прафесара Мюнхенскага ўніверсітэта імя Людвіга Максіміліяна Рыкарда Нікалозі «Вайсковая рыторыка Пуціна».

Рыторыка вучыць пераканаўчаму і аргументаванаму выказванню. Савецкая ідэалагічная рыторыка, гэта значыць прамовы, што гучалі з трыбун партыйных з’ездаў і запаўнялі перадавіцы газет, была ўзорам пустаслоўя.

«Лагічныя» пабудовы

Аднак знаходзіліся спецыялісты, што валодалі мастацтвам чытання між радкоў, умелі знаходзіць у плыні безаблічных клішэ і нічога не значных слоў намёкі на рэальную палітычную сітуацыю, змяненне курса, пераразмеркаванне ўнутры партыйнага апарату, будучыя рэпрэсіўныя меры або, наадварот, паслабленні і паблажкі. Іншымі словамі, яны разглядалі кожны афіцыйны публічны дакумент як свайго кшталту падвойнае пасланне.

Пуцін пераймае савецкую традыцыю. Хоць бы таму, што вольна абыходзіцца з фактамі, не называе рэчы сваімі імёнамі (а часам і ўвогуле аддае перавагу не называць імёнаў), можа казаць рэчы, цалкам супрацьлеглыя тым, што ім жа былі заяўлены раней; пры гэтым у ягоных выступах можна ўбачыць намёкі на відавочныя намеры і мэты.

Пры гэтым і адрозненні істотныя. Урэшце, перад намі рыторыка новага часу, постідэалагічнай эпохі. І феномен пуцінскай рыторыкі не зводзіцца да савецкага араатарства.

Нікалозі, кажучы пра стыль Пуціна, адзначае: «Яго манера маўлення … звычайна тэхнакратычна прафесійная, стрыманая і засяроджаная». Аднак, напрыклад: «Расійскі прэзідэнт надае сваёй лагічнай аргументацыі строгі і паслядоўны выгляд праз параноідальную, канспіралагічную манапрычыннасць, пастулюючы адну-адзіную прычыну для мноства разрозненых падзеяў — спробу «калектыўнага Захаду» стрымаць рост геапалітычнай ролі Расіі, у тым ліку праз пашырэнне НАТА на ўсход і ператварэнне Украіны ў «неафашысцкую анты-Расію». Далей «параноідальная карціна свету ў Пуціна дапаўняецца афектыўнай рыторыкай рэсэнтыменту».

Сапраўды, «лагічныя» пабудовы Пуціна маюць надзвычай спецыфічны характар: рускія і ўкраінцы заўсёды былі адным народам. Дзяржаўная незалежнасць Украіны — фікцыя і прыдумка бальшавікоў. І Захаду. Захад ператварае Украіну ў анты-Расію. Таму вайна (то бок, вядома, «спецыяльная ваенная аперацыя») ва Украіне па сутнасці абаронная. І ваюе Расія з Захадам, які ніколі не мог змірыцца з існаваннем Расіі, імкнуўся яе раз’яднаць, раскалоць, адарваць кавалак пажырней. Расія адстойвае свой суверэнітэт, змагаецца супраць каланіялізму за многапалярнасць свету.

Рытуальнае грамадства

Нікалозі дае падрабязны аналіз уласна рыторычных канструкцый і механізмаў, або, як бы гэта дзіўна ні гучала, паэтыкі пуцінскай рыторыкі, адсочвае, якія змены ў ёй адбываліся. Але акрамя таго, кніга цікавая яшчэ і тым, што дае магчымасць убачыць, якую менавіта рэальнасць гэтая рыторыка фармуе, — калі ўлічыць тэзіс, які Нікалозі паўтарае следам за Ханай Арэндт: у палітыцы падзелу маўлення і дзеяння не адбываецца, бо маўленне ад самага пачатку павінна ўспрымацца як свайго кшталту дзеянне, — і, абапіраючыся на вылучаныя палажэнні і назіранні аўтара, дапоўніць прадстаўленую ў кнізе карціну.

Каротка можна сказаць наступнае.

Вайсковая рыторыка ў выступах Пуціна не ўзнікла раптоўна, арыентацыя на мілітарызм гучала ў пуцінскіх прамовах і раней («Рыторыка вайны ад самага пачатку прысутнічала ў прэзідэнцкім аратарскім стылі Пуціна — спачатку як адна з многіх магчымасцяў — … з гадамі яе значэнне паступова ўзрастала», — піша Нікалозі). Спецыяльная ваенная аперацыя рыхтавалася (прадумвалася) даўно. Пад яе мэты падладжвалася і ўнутраная палітыка.

Пуцін баіцца не толькі змовы эліт і палацавага перавароту, але і любой кансалідацыі мас. Ідэалам служыць апатычнае грамадства, для якога сацыяльна-палітычнае жыццё — рытуал, выкананне фармальнасцяў. Рэальнага ўплыву на палітычную сітуацыю звычайныя расіяне аказаць не могуць. Насельніцтва існуе асобна, дзяржава (кіруючая эліта, найперш сілавікі) — асобна.

Не абвешчаны афіцыйна надзвычайны стан дэ-факта ўжо існуе. Вайны нібыта няма, але яна ідзе і патрабуе ўсё новых рэсурсаў.

Законы (свабода друку, слова, маніфестацый і інш.) выконваюць дэкаратыўную (рытуальную) функцыю. «Прававое поле» — не больш чым сімулякр. Законы не адмяняюцца, але проста не бяруцца пад увагу, замяняюцца іншымі. І тое, што яны ўваходзяць у супярэчнасць з існуючымі, — не істотна. Над законам стаіць улада (то бок уладар, як сакральная фігура ўлады).

Нічога дазволенага

Расплывістасць фармулёвак у вызначэнні мэтаў і задач СВА цалкам адпавядае і расплывістасці дазволенага і забароненага. Крытэрыяў няма: фэйк, дзяржаўная таямніца, дыскрэдытацыя арміі, экстрэмізм, тэрарызм і г. д. — паняцці настолькі няпэўныя, не акрэсленыя, што пад іх можна падгнаць што заўгодна. Заканадаўчая дзейнасць мае адну мэту — памнажэнне забаронаў і нагнятанне страху. У прынцыпе, расійскі грамадзянін павінен зыходзіць з таго, што нічога дазволенага наогул няма. Але, безумоўна, існуе начальства, і яно можа забараніць, засудзіць, пакараць, знішчыць за любое дзеянне, якое палічыць недапушчальным.

Не менш няпэўныя і мэты дзяржаўнага будаўніцтва ў цэлым. Сучаснасць разглядаецца як паўтарэнне былых перамог. Да іх і трэба імкнуцца. Будучыня знаходзіцца ў мінулым, якое ператвараецца ў гераічны міф.

Барацьба або вайна з варожым Захадам пачалася даўно, працягваецца сёння і, вядома, скончыцца перамогай. Толькі ў чым гэтая перамога палягае — сказаць цяжка. Таму і дакапацца не варта. Сэнс — у перманентнай вайне, у пастаянным вяртанні да былых подзвігаў.

Як адзначае Рыкарда Нікалозі, у прамовах Пуціна «вайна прадстаўляецца як новая рэальнасць, у якой усе жывуць і з якой усе павінны жыць — як у Расіі, так і па-за яе межамі», і «нязменная прысутнасць вайны ва ўсіх розных гранях пуцінскай рыторыкі … нельга палічыць абнадзейлівым знакам для будучыні … Нельга выключаць і таго, што Расія працягне слізгаць па спадальнай плоскасці экспансіянізму і «самачысткі грамадства», кожны раз праводзячы мяжу паміж сябрамі і ворагамі па-новаму ў залежнасці ад бягучай сітуацыі, з усімі вынікаючымі адсюль наступствамі як для найбліжэйшых суседзяў, так і для ўсяго свету ў цэлым».

***

Калі ж казаць зусім празаічна, то, падаецца, перспектыва міру даволі туманная, значна больш выразна праглядаецца няўхільнае працягненне вайны. «З усімі вынікаючымі адсюль наступствамі».

Мікалай Аляксандраў, The Moscow Times