Нікчэмнае жыццё як актыў

• Уладзіслаў Іназемцаў
• 5.11.2025, 18:54

Крэмль ператварыў гібель на вайне ў спосаб зарабіць.

Нядаўна ў рускамоўным сектары інтэрнэту разгарэлася спрэчка, ці заслугоўваюць расійскія вайскоўцы, якія свядома і за грошы наймаюцца забіваць жыхароў суседняй краіны, разумення і спачування — прычым удзельнікі дэбатаў часта выказвалі дыяметральна супрацьлеглыя пазіцыі.

Утылізацыя расіян

Адначасова з’явіліся матэрыялы, ад якіх кроў стыне, пра тое, як адну частку гэтых наёмнікаў з садысцкай асалодай «абнуляе» другая. Фонам усяму гэтаму станавіліся паведамленні інфармацыйных агенцтваў, што дзень у дзень распавядалі пра пастаяннае нарашчэнне частаты і магутнасці расійскіх удараў па Украіне, пра ўзрастаючы ціск на крытычна важныя ўчасткі фронту і нават пра лакальныя поспехі крамлёўскіх ордаў.

Маральна-этычны бок праблемы не дае падстаў для дыскусій. Агрэсыўная вайна злачынная сама па сабе, але да яе ўдзельнікаў можна ставіцца з пэўнай паблажлівасцю ў тым выпадку, калі яны, з аднаго боку, удзельнічаюць у ёй прымусова, а з другога — непасрэдна не задзейнічаны ў карных аперацыях або ўдарах па мірным насельніцтве.

У нашым выпадку да абмеркавання другога аспекта можна нават не даходзіць: ужо тры гады пасля завяршэння «частковай мабілізацыі» расійская армія фарміруецца пераважна добраахвотна (ці квазідабраахвотна, але так ці інакш не гвалтоўным чынам). Таму адзінае, чаго я магу пажадаць расійскім наёмнікам ва Украіне, — не надта пакутлівай, але непазбежнай смерці.

Аднак цяпер я хацеў бы закрануць іншы аспект гэтай вайны, які звычайна застаецца ў ценю.

З пачатку «спецыяльнай ваеннай аперацыі» на фронце загінула ўжо не менш за 220 тыс. расіян, а, хутчэй за ўсё, істотна больш, пішуць каментатары, — і называюць значнай шкодай, якую панеслі расійская эканоміка і, шырэй, расійскае грамадства, страціўшыя такую масу людзей. Гэты тэзіс падаецца мне даволі сумнеўным; мяркую, што большая частка пуцінскай наёмніцкай арміі, створанай у 2022–2025 гадах, складалася і складаецца з людзей, нават тэарэтычна не патрэбных расійскай эканоміцы, і іх «утылізацыя» ў ходзе агрэсіі супраць суседняй краіны ніякім чынам не здольная садзейнічаць эканамічнай або сацыяльнай дэградацыі Расіі.

Калі зыходзіць з афіцыйных дадзеных, што ў 2022 годзе для ўдзелу ў вайне было мабілізавана каля 300 тыс. чалавек, з не менш афіцыйных ацэнак агульнай колькасці групоўкі ў больш як 600 тыс. чалавек і з колькасці забітых у 220 тыс. і выбыўшых у выніку раненняў у 400–500 тыс., а таксама дадаць у разлікі 60–80 тыс. зніклых без вестак, можна казаць, што за амаль чатыры гады ваенных дзеянняў узялі ўдзел каля 1,5 млн расіян. Сацыяльны партрэт гэтых людзей не складзены (больш-менш вядома толькі пра тых, хто, як правіла, не па сваёй волі трапіў у жорны «частковай мабілізацыі», і да каго сказанае ніжэй трэба адносіць з істотнымі карэкцыямі), але шмат што становіцца зразумелым з апытанняў у прыватных даследаваннях.

Па-першае

Яшчэ ў 2023–2024 гадах адзначалася рэзкае павелічэнне ўзросту наёмнікаў, што запісваюцца ў армію. Даклад цэнтру CASE «Цана жыцця», які выйшаў у снежні 2024 года і заснаваны на апытаннях расіян, указваў на максімальную гатоўнасць да ўдзелу ў вайне асоб ва ўзросце больш за 50 гадоў; пра тое самае казалі і самі вайскоўцы, пачынаючы з лета 2024 года («Палова тых, хто прыходзіць, старэйшыя за пяцьдзесят, можа, нават больш»); адзначалася, што рост сярэдняга ўзросту завербаваных склаў каля дзесяці гадоў усяго за год або менш — паміж пачаткам і другой паловай 2024 года, калі актыўнасць вербавальнікаў і сумы рэгіянальных надбавак былі максімальнымі. Судзячы па ўсім, значная частка тых, хто добраахвотна заключае кантракт, — гэта людзі, якія, мякка кажучы, не бачаць у жыцці іншай магчымасці зарабіць, або, дакладней, наогул не бачаць для сябе ніякіх перспектыў у расійскай рэчаіснасці. То бок служба ў расійскай арміі сёння імкліва становіцца доляй асоб перадпенсійнага ўзросту або тых, каго адбракоўвае рынак працы.

Па-другое

Яшчэ раней улады з рэдкім цынізмам указалі, што важным крытэрыем для траплення ў адпаведны «кантынгент» з’яўляецца эканамічная неплацежаздольнасць людзей — хай нават і больш маладога ўзросту. Два гады таму ў рэкамендацыях па вербоўцы, распаўсюджаных апаратам паўнамоцнага прадстаўніка прэзідэнта ў Цэнтральнай федэральнай акрузе, гаварылася, што асаблівую ўвагу трэба надаваць асобам, якія маюць істотную запазычанасць па выканаўчых вытворчасцях; прызнаным неплацежаздольнымі (банкротамі) або ў дачыненні да якіх вядзецца працэдура прызнання неплацежаздольнымі; афіцыйна не атрымліваюць даход і не робяць падатковых адлічэнняў, а таксама стаяць на ўліку ў органах службы занятасці насельніцтва. У сукупнасці з добра вядомай статыстыкай вербоўкі з найбольш эканамічна няспрыяльных рэгіёнаў або з самай глыбокай расійскай «глыбінкі» гэта пацвярджае выснову, што ляжыць на паверхні: акцэнт робіцца на людзей, не ўключаных у актыўную эканамічную дзейнасць.

Па-трэцяе

Як вядома з першых месяцаў вайны, найважнейшай крыніцай папаўнення расійскай арміі сталі турмы і калоніі. «Насельніцтва» мужчынскіх калоній з 2021 года скарацілася, паводле розных ацэнак, на 30–40% (ці на 200–250 тыс. чалавек), амаль 90 выпраўленчых устаноў закрыта. Вядомыя тысячы выпадкаў накіравання на вайну падаследных і абвінавачаных — магчымасць спынення ў дачыненні да іх крымінальных спраў была ўзаконена ў 2024 годзе. Інструкцыі адносяць да патэнцыйных рэкрутаў таксама тых, «у дачыненні да каго органамі ўнутраных спраў ажыццяўляецца адміністрацыйны нагляд», і «асоб, якія знаходзяцца на прафілактычных уліках у ўчастковага ўпаўнаважанага паліцыі». І хоць не варта адназначна сцвярджаць, што ўсе такія грамадзяне сапраўды закаранелыя злачынцы — колькасць сфабрыкаваных спраў у Расіі велізарная, і ва ўмовах вайны і «попыту» на «гарматнае мяса» яна зусім не змяншаецца, — наўрад ці можна сумнявацца не толькі ў тым, што ў войсках апынаюцца людзі не найлепшага маральнага аблічча, але і ў тым, што ім было б няпроста знайсці сабе якое-небудзь іншае прымяненне, акрамя наёмніцкай службы.

Па-чацвёртае

Вядома пра шматлікія выпадкі вербоўкі замежнікаў і працоўных мігрантаў, частка якіх апынаецца ў войсках праз падман або запалохванне — акцэнт у дадзеным выпадку афіцыйна робіцца на тых, хто здзейсніў правапарушэнні або чакае дэпартацыі, а таксама на тых, у дачыненні да якіх пакуль не прынята рашэнне аб наданні грамадзянства. Арганізаваныя аблавы на мігрантаў у Расіі пачалі праводзіцца яшчэ з лета 2023 г., калі эфект «частковай мабілізацыі» ўжо зышоў на нішто, а «гонка бонусаў» за падпісанне кантрактаў яшчэ не пачалася. Цяпер такі відавочны акцэнт на дадзеную групу не робіцца, але цалкам магчыма, што яна зноў апынецца ў цэнтры ўвагі па меры таго, як тэмпы вербоўкі зніжаюцца, а рэгіёны ўсё часцей сутыкаюцца з недахопам грошай для выплаты прэмій пры заключэнні кантракта. Гаворка ідзе пра людзей, якія так ці інакш не могуць (ці не змаглі) быць уцягнутыя ў расійскую эканоміку.

І нарэшце, па-пятае

Апошнім часам каментатары (і нават Z-блогеры) пачалі адзначаць, што кантынгент тых, хто ваюе ва Украіне, імкліва скочваецца ў стан патэнцыйна непрацаздольных — з-за хуткага распаўсюджвання небяспечных захворванняў. З пачатку 2022 да другой паловы 2023 г. колькасць выпадкаў заражэння ВІЧ у арміі павялічылася ў 20 разоў нават паводле афіцыйных даных — і больш за 99% з іх прыпадала на кантрактнікаў, якія (або за якіх) падавалі фіктыўныя даведкі аб стане здароўя. Тое самае датычыць, напрыклад, і гепатыту С — у палявых умовах інфекцыі распаўсюджваюцца асабліва хутка, там лекары часта не бяруць аналізу крыві і выкарыстоўваюць шматразовыя медыцынскія інструменты (ды і не толькі таму). Расійская армія ператвараецца ў зборышча людзей, інфіцыраваных смяротна небяспечнымі хваробамі, прафілактыка і тым больш лячэнне якіх у баявых умовах не вядзецца. Значная частка гэтага кантынгенту ніколі не вернецца да грамадска карыснай дзейнасці, нават калі і была раней у ёй задзейнічана.

Сацыяльная і маральная катастрофа

Я не буду тут казаць пра ўзровень адукацыі расійскіх наёмнікаў; пра тое, якая іх доля не мела сям’і або сышла з сем’яў; пра распаўсюджанасць сярод іх наркаманіі або алкагалізму; і нават пра маштабы антысацыяльных паводзінаў тых, хто вярнуўся з вайны часова або назаўсёды, — ужо сказанае вышэй сведчыць, што значную (калі не большую) частку «ўдзельнікаў СВА» ўяўляюць сабой людзі, страта якіх не адаб’ецца негатыўна ні на расійскай эканоміцы, ні на расійскім грамадстве.

Менавіта таму я ўжо даўно кажу, што ўкаранёная з 2022 года «смертаноміка» — сістэма, пры якой выплаты наёмнікам за службу і смерць аказваюцца істотна (а ў дачыненні да 45–50-гадовых — у разы) вышэйшымі, чым гэтыя людзі маглі б зарабіць да выхаду на пенсію практычна пры любым рэалістычным варыянце працаўладкавання, — стала эканамічнай знаходкай Уладзіміра Пуціна: яна дазваляе расіянам ператвараць свае нікчэмныя жыцці ў значны фінансавы актыў. (Мая новая кніга «Смертаноміка» выходзіць у выдавецтве Freedom Letters напачатку 2026 года.) Лепшага іх выкарыстання — якою б цынічнай ні здавалася такая заява — у сённяшняй Расіі не знайсці.

Усё гэта ні ў якім разе не азначае, што пуцінская вайна стала/стане для Расіі нейкім «ачышчальным працэсам», у якім будуць перамолатыя рознага кшталту дэскласаваныя элементы. Разважаючы над гэтым артыкулам, я пастаянна вяртаўся да вядомай кнігі французскага філосафа Франца Фанона, што выйшла яшчэ ў 1961 годзе і ў арыгінале называецца Les damnés de la terre (у ангельскім перакладзе — The Wretched of the Earth; па-руску гэтыя словы гучаць так: [Уставай,] пракляццем закляйменны! — і гэта першы радок камуністычнага гімна «Інтэрнацыянал»). У ёй, разважаючы пра каланізацыю і посткаланіялізм і ацэньваючы праблемы, з якімі каланізатарам і калянізаваным давядзецца сутыкацца многія дзесяцігоддзі, аўтар пісаў, што падзел свету на дапушчаных і адкінутых і выкліканыя гэтым наступствы надоўга вызначаць як воблік чалавецтва, так і выклікі, з якімі яму давядзецца жыць.

Нешта падобнае, відавочна, датычыць і расійскага грамадства, у якое пасля вайны вернуцца сённяшнія «адкінутыя» — людзі, для якіх забойствы і смерць сталі самім зместам жыцця. Гэтае грамадства, якому давядзецца перажываць наступствы сацыяльнай і маральнай катастрофы, што адбываецца цяпер, не менш доўга, чым сучаснаму Захаду даводзіцца перажываць водгукі і адрыжкі каланіялізму, стане галоўнай спадчынай Уладзіміра Пуціна і найвострай праблемай Расіі XXI стагоддзя.

Уладзіслаў Іназемцаў, The Moscow Times