Дзмітрый Бандарэнка: Польшча ў 2020 годзе адмовіла Пратасевічу ў палітычным прытулку
- 4.11.2025, 23:25
Кожны сам выбірае, каму давяраць.
Лукашэнка заявіў, што Раман Пратасевіч — «супрацоўнік беларускай разведкі», а пасадка самалёта Ryanair у Мінску — «аперацыя прыкрыцця». Аднак інфармацыя пра працу Пратасевіча на беларускія спецслужбы з'явілася задоўга да слоў кіраўніка.
4 сакавіка 2024 года сайт Charter97.org апублікаваў інтэрв'ю каардынатара грамадзянскай кампаніі «Еўрапейская Беларусь» Дзмітрыя Бандарэнкі для YouTube-канала Malanka, у якім апазіцыйны палітык заявіў, што Пратасевіч з'яўляецца агентам, а магчыма, нават афіцэрам беларускіх спецслужбаў. Пасля слоў Лукашэнкі гэта фактычна пацвердзілася.
На чым тады грунтавалася гэтая заява? Гэта і іншыя пытанні карэспандэнт сайта Charter97.org задаў каардынатару грамадзянскай кампаніі «Еўрапейская Беларусь» Дзмітрыю Бандарэнку:
— Падстаў для маёй заявы было шмат. Па-першае — Пратасевіч з 2014 па 2018 год або пастаянна знаходзіўся ва Украіне, або ездзіў туды. Пры тым і ў апазіцыйных колах гэта было вядома. Ён нават публічна выступаў, хоць і ў масцы, прадстаўляючыся прэс-службай беларускіх добраахвотнікаў. Тым не менш многія ведалі, што Пратасевіч знаходзіўся ў месцы дыслакацыі добраахвотніцкага батальёна «Азоў» і іншых добраахвотніцкіх падраздзяленняў. Ён нават хваліўся, што браў удзел у баявых дзеяннях. Здавалася б, усё выдатна, але потым ён спакойна вярнуўся ў Беларусь і да пачатку 2020 года знаходзіўся там без усялякіх наступстваў. Як маглі беларускія спецслужбы гэта прамаргаць? Гэта адразу выклікала падазрэнне.
У нас былі рабочыя кантакты з блогерам Стэпанам Пуцілам. Мы ў 2019 годзе разам рабілі фільм «Лукашэнка. Крымінальныя матэрыялы». Не ва ўсім пагаджаліся, але кантакты былі. Потым у Варшаве з'явіўся Пратасевіч. Нашы сувязі з камандай «Нехта» спыніліся, яны больш не хацелі сустракацца. Пуціла казаў: «Майму партнёру Пратасевічу не падабаецца «Хартыя», не падабаецца «Еўрапейская Беларусь». Ён не хоча з вамі размаўляць».
Хаця мне ўдалося перад жніўнем 2020 года арганізаваць сустрэчу з імі. Я казаў, што ў нас ёсць людзі ў Беларусі. Гэта важна і жыццёва неабходна каардынаваць дзейнасць, таму што ў іх былі сур'ёзныя магчымасці, магутны тэлеграм-канал. Але ў «Еўрапейскай Беларусі» быў вялізны досвед і структуры ў краіне. Але Пратасевіч сказаў, што ніякай каардынацыі не будзе.
Яшчэ адзін момант: калі самалёт сеў у Мінску, былі арыштаваныя Пратасевіч і яго дзяўчына Сафія Сапега. Праз некалькі месяцаў пасля яе вызвалення яна заявіла, што Раман сказаў ёй напярэдадні вылету: «Мне прысніўся сон, што заўтра мы будзем у Мінску». Чалавек сябе выдаў.
Найбольш важным для мяне аргументам стаў наступны момант. Я размаўляў з Пратасевічам у канцы верасня 2020 года, і ён распавёў мне, што вымушаны пакінуць Варшаву. Уявіце: 2020 год, тэлеграм-канал «Нехта» на піку папулярнасці, іх офіс знаходзіцца ў цэнтры Варшавы. Пратасевіч дае інтэрв'ю ўсім запар, у тым ліку вялікае інтэрв'ю Гардону. Але польскія ўлады на падставе даных сваіх спецслужбаў адмовілі Пратасевічу ў прадастаўленні палітычнага прытулку у Польшчы.
Пасля гэтага Пратасевіч пераехаў у Вільню. І ўжо ў офісе Ціханоўскай Франак Вячорка прызначыў яго «галоўным адказным за правядзенне масавых акцый у Беларусі».
Чаму трэба было «выводзіць» агента, вяртаць яго ў 2021 годзе ў Беларусь? Таму што пасля адмовы Польшчы даць прытулак Пратасевіч моцна баяўся, што літоўскія спецслужбы вылічаць, кім ён з'яўляецца насамрэч. Яго дзейнасць была пад пагрозай — таму яго трэба было «выводзіць». Адзінае, у чым пралічыліся беларускія ўлады: яны думалі, што, прымусіўшы самалёт сесці, напалохаюць апазіцыю за мяжой. Але не ўлічылі, што ў Еўропе асабліва чуйна ставяцца да захопаў самалётаў, да прымушэння лайнераў садзіцца ў іншых краінах — яшчэ з 1970-х гадоў, калі палестынскія арганізацыі кшталту «Чорнага верасня» захоплівалі самалёты.
А паколькі гэты самалёт належаў ірландскай авіякампаніі, з грамадзянамі ЕС на борце, санкцыі паследавалі жорсткія і хуткія. Беларускія ўлады пралічыліся.
— Як вы лічыце, што стаіць за гэтай заявай Лукашэнкі, і навошта ён вырашыў сказаць гэта цяпер?
— У мяне такая версія. Упэўнены, нават ведаю, што падчас перамоваў прадстаўнікоў прэзідэнта ЗША з чыноўнікамі рэжыму Лукашэнкі амерыканцы падымаюць пытанне: трэба не толькі вызваліць палітвязняў, але таксама кіраўніку рэкамендуюць дабіцца мінімальнага міру ў краіне і правесці перамовы (круглы стол) з прадстаўнікамі «дэмакратычных сіл», то бок з атачэннем Ціханоўскай.
Лукашэнка ў адказ кажа: «Як я магу садзіцца з імі за стол перамоваў, калі там паўсюль мае людзі, мая агентура?».
Была выдатная тройца псеўдаапазіцыянераў, якія вельмі любяць фатаграфавацца: Ціханоўская, Латушка — шматгадовы чыноўнік, які без усялякіх пакутаў сумлення называе сябе лідарам апазіцыі (яго звольнілі з пасады дырэктара тэатра 17 жніўня, а ўжо 3 верасня 2020 года яго вывезлі ў Польшчу) — і, вядома, знакамітая Мельнікава.
І вось Лукашэнка паказвае заходнім палітыкам: «Глядзіце, хто яны насамрэч». Адсюль і скандал з Мельнікавай, яе ўцёкі з крадзяжом грошай КР. Адсюль і публікацыя відэа, дзе Ціханоўская бярэ грошы ў генерала спецслужбаў Лукашэнкі. Гэта надзвычай непрафесійна. Думаю, усе спецслужбы Лукашэнкі ў жаху, бо так сваіх людзей не «паляць».
А гэтыя скандалы з Латушкам, хай і не атрымалі поўнага развіцця, дазволілі Лукашэнку паказаць Захаду: «Гэта не апазіцыянер». Гэтога дастаткова.
«Кіберпартызаны» апублікавалі інфармацыю, што ў іх ёсць даныя на афіцэраў КДБ і на дзве тысячы агентаў. Верагодна, некаторых людзей будуць «выводзіць з-пад удару» падобнымі папераджальнымі заявамі ў стылі Лукашэнкі. І не заўсёды ён будзе рабіць гэта сам. Магу прагназаваць, што падобныя заявы яшчэ прагучаць — перш чым «Кіберпартызаны», калі сапраўды валодаюць гэтай базай даных, абнародуюць імёны.
— Пратасевіч меў цесныя кантакты з офісам Святланы Ціханоўскай. Якую інфармацыю ён мог перадаваць спецслужбам, і чаму, на ваш погляд, офіс не распазнаў або нават прыкрываў агента?
— Ён не проста меў цесныя сувязі, ён адказваў у офісе Ціханоўскай за правядзенне масавых акцый у Беларусі. Быў ключавой асобай. Зразумела, што ў офіса Ціханоўскай не было сваёй кантрразведвальнай службы. Ды і ў Беларусі яе ніколі не было ні ў адной дэмакратычнай арганізацыі і не магло быць. Так, ёсць нейкія правілы здаровага сэнсу, але выяўляць агентуру спецслужбаў дэмакратычныя партыі, рухі і медыя не былі гатовыя — гэта было немагчыма.
Задача Пратасевіча была не толькі ў атрыманні інфармацыі. Галоўнае — ён быў даўно ўкараняны ў дэмакратычны рух. Калі ён прыехаў у Варшаву, улады не чакалі, што пратэсты лета-асені 2020 года набудуць такі маштаб. Мінімум два мільёны чалавек удзельнічалі ў акцыях па ўсёй краіне. Галоўная задача Пратасевіча — збіваць пратэсты. Людзі дагэтуль пытаюцца, чаму выбіраліся такія недарэчныя месцы збору, дзіўныя маршруты, чаму змяняўся час пачатку акцый: спачатку збіраліся а 14:00, потым пераносілі на 12:00. Высвятляецца, гэта было не выпадкова.
Іншая справа, што пратэсты набылі велізарную сілу, бо беларусы стаміліся жыць пад рэжымам Лукашэнкі і адкрыта супрацьстаялі хлусні і фальсіфікацыям выбараў. Пратасевіч і іншыя агенты Лукашэнкі не змаглі хутка іх спыніць. Для гэтага спатрэбіліся велізарныя намаганні з іх боку.
Акрамя таго, Пратасевіч збіраў даныя па пытаннях, важных для рэжыму. Яго сяброўка Сапега была адміністратарам некалькіх чатаў і каналаў, у тым ліку «Чорнай кнігі Беларусі», дзе публікавалі інфармацыю пра карнікаў. Беларускім спецслужбам было надзвычай важна атрымаць прозвішчы тых, хто перадаваў даныя незалежным блогерам і медыя — і ім часткова гэта ўдалося.
Чаму пры пасадцы самалёта Ryanair не былі знішчаныя даныя з тэлефонаў і камп'ютараў — таксама вялікае пытанне. Пратасевіч, па сутнасці, працягваў каардынаваць збор гэтай інфармацыі. Тут трэба ўспомніць «поспехі» офіса Ціханоўскай — гэта план «Перамога», які не даў вынікаў, але тысячы людзей былі арыштаваныя. Ці праект «Рабочы рух», што выступаў супраць забастовак, але сабраў велізарныя сродкі — у тым ліку пры падтрымцы Ціханоўскай. Гэта і пратэсныя чаты — многія адміністратары апынуліся за мяжой, а ўдзельнікі ў Беларусі былі арыштаваныя. Скандалы з агентамі ў «Інфапойнце», уцечкі сярод тых, хто атрымліваў дапамогу ўнутры краіны ад структур BYHELP і BYSOL. У краіне не спыняюцца арышты людзей, якія перадавалі інфармацыю праекту «Гаюн».
Выдатны прыклад — праект «пашпарт новай Беларусі». Вартасць гэтага сувенірнага дакумента роўная магніціку на халадзільніку. Але каб яго набыць за 100 еўра, чалавек павінен здаць адбіткі пальцаў і копіі арыгінальных дакументаў — беларускага пашпарта і дакументаў легалізацыі ў ЕС або іншых краінах. Чаму для сувеніра збіраюць такія даныя? У чые рукі трапіць гэтая база?
Яшчэ Пратасевіч мог уплываць на збор інфармацыі пра атрыманне і размеркаванне фінансавай дапамогі для беларускіх праектаў. Дапамога ў першы час паступала велізарная — і ад ЗША, і ад Еўразвязу (сумарна больш за 300 мільёнаў долараў), і ад беларусаў, якія ўпэўнена сталі на ногі ў эканамічным плане. Бо ёсць і беларускія мільянеры, і мультымільянеры, і мільярдары, якія аказвалі дапамогу сваім землякам у Беларусі, вымушаным з'ехаць. Гэта дапамога размеркавалася надзвычай неэфектыўна.
Прыклад неэфектыўнасці: я ведаю, што ваш сайт «Хартыя-97» — нумар адзін сярод беларускіх сайтаў. І яшчэ ёсць «Радыё Рацыя», FM-станцыя, якая вяшчае на захад Беларусі. На працягу ўсіх апошніх гадоў гэтыя аўтарытэтныя медыя не атрымліваюць ніякай дапамогі ад Еўракамісіі, ад еўрапейскіх фондаў. Гэта не проста так адбываецца. Гэта мэтанакіраваная праца офіса Ціханоўскай, каб рэальныя медыя, якія ўплываюць на сітуацыю ў Беларусі, такой дапамогі не атрымлівалі.
— Якія высновы з усяго гэтага павінны зрабіць беларусы? Каму сёння можна давяраць?
— Кожны сам выбірае, каму давяраць. Мне здаецца, вызваленне шэрагу палітвязняў паказала, хто з'яўляецца сапраўдным лідарам. Мы чытаем інтэрв'ю такіх людзей, як Максім Вінярскі, Андрэй Войніч, Яўген Афнагель, блогер «Шэры кот» Дзмітрый Казлоў — бачна, хто сапраўды рыхтаваў пратэсты, хто быў у Мінску, хто годна прайшоў праз зняволенне. Безумоўна, трэба сказаць і пра брэсцкую гераіню Паліну Шарэнда-Панасюк. Гэта людзі, на якіх можна і трэба раўняцца.
Кожны робіць свой выбар. Зараз ідзе перыяд ачышчэння, і ў гэтым няма нічога страшнага. Беларусы ўжо разабраліся, хто ёсць хто. Калі Мікалай Статкевіч сваім гераічным выбарам ламае ўсе схемы рэжыму і адначасова дае людзям у Беларусі надзею — гэта ўчынак сапраўднага лідара. Ёсць такія людзі, у якіх ёсць годнасць, мужнасць і высакароднасць. Такія беларусы застануцца ў гісторыі. Ім варта давяраць. А ўся лузга адваліцца.