Горкі лістапад

• Ірына Халіп
• 14.11.2025, 14:49

Успамінаючы Рамана і нас.

Думкі пра Рамана Бандарэнку у лістападзе становяцца асабліва невыноснымі. Мінуў год, мінулі два, і вось ужо – не паспелі азірнуцца – пяць гадоў прайшло. Каб усё склалася інакш, Раману было б 36 гадоў. А мы – хто ведае? – магчыма, былі б дома, а не кідаліся па свеце ў надзеі неўзабаве вярнуцца. Той надзеі таксама ўжо не адзін год, між іншым. Хутка будзе зусім дарослая.

Дзень памяці Рамана Бандарэнкі — гэта 12 лістапада. А я чамусьці вельмі добра памятаю 14 лістапада 2020 года, роўна пяць гадоў таму. Шок пасля весткі пра яго забойства мінуў, і двор на Плошчы Перамен напоўніўся людзьмі. Кветак і свечак былі тысячы. Людзей — сотні. Праўда, яны змяняліся, вахта памяці не спынялася. Адны стаялі ноччу, другія — удзень. Увечары ў гэты двор прыехаў «Вольны хор» і спяваў «Магутны Божа», а людзі ўсё прыходзілі, з’яўляючыся з суседніх двароў, з вуліц, з пад’ездаў. У такія дні ўсім хацелася быць разам, не паасобку.

Забойства Рамана было той самай кропкай незвароту, калі надзеі на тое, што ўдасца выстаяць і мірнымі шэсцямі пакончыць з рэжымам, канчаткова рухнулі. Пасля яго смерці стала зразумела, што рэжым з лёгкасцю будзе душыць людзей танкамі, паліць напалмам, расстрэльваць з артылерыйскіх гармат. І калі забойства Аляксандра Тарайкоўскага ў жніўні яшчэ многія спісвалі на казус выканаўцы («не было такога загаду, проста тупы мент стрэліў, а ўвогуле сілавікі не падтрымліваюць Лукашэнку і не будуць страляць у свой народ»), то разам з Раманам Бандарэнкам былі пахаваныя і надзеі на «аксамітавую» рэвалюцыю і перамогу мірнымі сродкамі.

Ох, які ж дзень тады выдаўся! Тыя, хто не змог паехаць на Плошчу Перамен, выстройваліся ў ланцугі салідарнасці па ўсім горадзе. Дакладней, па ўсёй краіне. Не было кропкі на мапе Беларусі, дзе ў той дзень не стаяў бы ланцуг салідарнасці. Віцебскія лекары выйшлі на вуліцу з заклеенымі ротамі — так, на іх думку, павінен выглядаць ідэальны, з пункту гледжання чыноўнікаў, лекар. А мінскія лекары «хуткай» выйшлі на акцыю яшчэ ў світальнай імгле. Салігорскія шахцёры баставалі. Оперныя спевакі спявалі ў Чырвоным касцёле «Рэквіем» у памяць пра Рамана Бандарэнку.

А яшчэ ў той дзень былі футбол, марафон і Моргенштерн. Дзяржаве патрэбная была ілюзія мірнага спакойнага жыцця, але і тут не выйшла. Футбалісты (у той дзень «Шахцёр» з Петрыкава іграў супраць «Маладзечна») пасля стартовага свістка заклалі рукі за спіну і скамянелі ў маўчанні. Шмат хто з удзельнікаў забегу ў Мінску — гэта быў чэмпіянат Беларусі па марафоне і ультрамарафоне — прымацаваў на спіну фатаграфіі Рамана Бандарэнкі і бег па горадзе з яго партрэтамі. І нават наведнікі канцэрту расійскага рэпера перад пачаткам у Prime Hall скандавалі: «Лукашэнку ў аўтазак!»

Ці варта згадваць, што Ніна Багінская са сваім сцягам абышла ў той дзень увесь горад? Не, вядома, не варта, бо і так зразумела: без Ніны гэты дзень і гэты горад ніяк не абышліся б. А яшчэ быў пазапланавы жаночы марш. А яшчэ — дэмарш жыхароў Наваполацка, якія вынеслі да трасы, па якой праходзіў праўладны аўтапрабег, партрэты загінулых падчас пратэстаў. А яшчэ — дзясяткі запісаных відэазваротаў з розных краін у падтрымку беларусаў. Журналістцы Каці Андрэевай заставалася яшчэ цэлы дзень да арышту. Вітольд Ашурак ужо сядзеў у СІЗА і чакаў суда, але ніхто не думаў, што ён стане наступнай ахвярай. Людзі ўсё яшчэ спадзяваліся, што не будзе шматгадовых прысудаў і смерцяў. І што турмы вось-вось адчыняцца і выпусцяць усіх.

Дзіўны быў дзень. Я перабіраю ўспаміны пра гэты дзень, як чоткі. Нанізваю іх на нітку, як пацеркі. Абгортваю папяроснай паперай, як падарункі для блізкіх. Не толькі дзеля таго, каб не забываць пра Рамана Бандарэнку — пра яго ніхто з нас ужо ніколі не забудзе, што б ні адбывалася далей. Хутчэй дзеля таго, каб памятаць пра нас саміх — напоўненых надзеяй, гневам, злосцю і верай у справядлівасць. Бо такімі мы ўжо таксама не паўторымся, як і тая восень пяць гадоў таму.

Ірына Халіп, спецыяльна для Charter97.org