«сяброўскі» ляпас для Крамля ад Сі і Трампа
- 10.11.2025, 12:46
Як Расія страчвае свой гістарычны «задні двор», які захопліваюць Кітай і ЗША.
Поўнамаштабная вайна супраць Украіны стала тым гістарычным момантам, калі Расія ўласнаручна прарубіла дзірку ў уласнай геапалітычнай канструкцыі. І Цэнтральная Азія – гэта першы рэгіён, дзе наступствы бачны найбольш аголена. Для дзяржаў, якія дзесяцігоддзямі жылі ў логіцы: «Масква злуецца – значыць будзе кепска», сустрэча з неадэкватнасцю Крамля ў 2022 годзе стала шокавым адкрыццём. Усе ўбачылі: тая самая Расія, якая гадамі іграла ролю «стабілізатара» і «гаранта бяспекі», сама стала крыніцай сістэмнай дэстабілізацыі. Адсюль і імклівая пераарыентацыя. Казахстан, Узбекістан, Кыргызстан і іншыя краіны рэгіёна ўжо перасталі разглядаць Маскву як ключавы цэнтр. Разрыў ідзе не праз «дэкларацыі», а праз практычныя крокі ў сферы абароны, ВПК, гандлю, інвестыцый і нават культуры.
Цэнтральная Азія ўваходзіць у новую шматпалярную рэальнасць, а Расія апынулася ў ролі дзяржавы, якая яшчэ фізічна прысутнічае, але ўжо палітычна адсутнічае. Гэты працэс не імгненны, але мае выразную дынаміку, якую вызначаюць тры асноўныя фактары: паслабленне Масквы праз вайну ва Украіне, агрэсіўнае прасоўванне Кітая, Турцыі і нават Захаду, а таксама самастойная палітычная эмансіпацыя дзяржаў рэгіёна.
Крэмль працягвае апэляваць да «агульнага мінулага», але нават гэты аргумент страчвае эмацыйную вагу: пакаленне, якое фармуе палітыку ў Астане, Ташкенце або Бішкеку, не бачыць сябе ў постсавецкай сістэме каардынат. Для Масквы гэта стратэгічная параза без бітвы. Рэгіён, які яшчэ дзесяць гадоў таму здаваўся надзейным целам, цяпер стаў лабараторыяй геапалітычнага перафарматавання, дзе Масква – толькі глядач у чужой гульні. У гэтай рэальнасці РФ можа колькі заўгодна імітаваць «уплыў». Але пасля Украіны рэгіён убачыў праўду: Расія ўжо не здольная ні гарантаваць бяспеку, ні стрымліваць іншых гульцоў. І менавіта таму Цэнтральная Азія ўпершыню за дзесяцігоддзі пачынае думаць пра сябе, а не пра тое, «што скажа Масква».
Пра тое, як Расія страчвае ўплыў на тэрыторыі Цэнтральнай Азіі, якую ў рукі прыбіраюць Кітай, Турцыя і ЗША – у матэрыяле OBOZ.UA.
Вайна ва Украіне як пераломны момант
Для Расіі суседнія дзяржавы могуць быць альбо ворагамі, альбо васаламі. Так было заўсёды. Краіны гэтага рэгіёна гэта выдатна разумеюць, а таму ўсё больш актыўна спрабуюць выходзіць з расійскай зоны ўплыву. Рубіконам стала поўнамаштабная агрэсія РФ супраць Украіны. Для лідараў Цэнтральнай Азіі стала відавочна, што Масква не толькі паслаблена санкцыямі і ізаляцыяй, але і ператвараецца ў таксічнага партнёра. Паказаўшы сваю неадэкватнасць і слабасць, РФ намякнула ўсім: ніхто не можа быць у бяспецы побач з такім суседам.
Казахстан дэманстратыўна адмовіўся прызнаваць акупаваныя тэрыторыі Украіны, а прэзідэнт гэтай краіны Такаеў на Пецярбургскім форуме ў прысутнасці Пуціна заявіў пра павагу да тэрытарыяльнай цэласнасці. Кыргызстан адмяніў сумесныя вайсковыя вучэнні з Расіяй, а Узбекістан фактычна адмовіўся ад удзелу ў інтэграцыйных праектах Масквы. Таджыкістан і Туркменістан шукаюць новых партнёраў па бяспецы, назіраючы, як АДКБ дэградуе да дэкаратыўнай структуры. Дзяржавы ЦА, не агучваючы гэта наўпрост, імкнуцца аддаліцца ад партнёра, які знаходзіцца «па перыметры» рэгіёна.
Для рэгіёна Расія больш не з’яўляецца цэнтрам прыцягнення – ні эканамічным, ні культурным. Крэмль страчвае не тэрыторыі, а ўплыў, што для імперыі яшчэ больш балюча. Расія не мае рэсурсаў, каб канкурыраваць. Ваенная прысутнасць скарачаецца, эканоміка не здольная фінансаваць буйныя інфраструктурныя праекты, а дыпламатычныя рычагі аслаблены. Яе месца займаюць Кітай, Турцыя і паступова Захад. Крэмль працягвае апэляваць да «агульнага мінулага», але нават гэты аргумент страчвае эмацыйную вагу: пакаленне, якое фармуе палітыку ў Астане, Ташкенце або Бішкеку, не бачыць сябе ў постсавецкай сістэме каардынат.
У рэгіёне паступова знікае «расійскі фактар» як культурная дамінанта. Расійскія медыя страцілі ўплыў, затое расце прысутнасць турэцкіх, кітайскіх і лакальных платформаў. Моладзь усё больш арыентуецца на англійскую, турэцкую або кітайскую мову, а не на рускую. Рэгіён, які яшчэ дзесяць гадоў таму ўспрымаў Маскву як «цэнтральнага арбітра», цяпер усё больш гуляе на некалькіх шахматных дошках адначасова, і Расія на іх ужо не галоўная фігура.
Рост прысутнасці Кітая становіцца ўсё больш прыкметным
Кітай даўно рыхтаваўся да гэтага моманту і пад заявы пра «бязмежнае сяброўства з РФ», фактычна выціскае яе з гістарычнай зоны ўплыву ў Цэнтральнай Азіі. Прычым робіць гэта дастаткова агрэсіўна, нягледзячы на расійскія інтарэсы.
Яго стратэгія – «мяккая» эканамічная экспансія без прамых палітычных патрабаванняў. Праз ініцыятыву «Адзін пояс – адзін шлях» Пекін стаў галоўным інвестарам у транспарт, энергетыку і інфраструктуру Цэнтральнай Азіі. Кітай спрытна карыстаецца вайной, каб разбурыць традыцыйныя сферы ўплыву не толькі Захаду, але і Расіі. Залежнасць РФ ад КНР у падтрымцы расійскай эканомікі і ВПК ва ўмовах заходніх санкцый вымушае яе згаджацца з кітайскімі прэтэнзіямі ў Цэнтральнай Азіі. Вялізная розніца паміж эканамічнымі магчымасцямі робіць прамую канкурэнцыю ў гэтым стратэгічным рэгіёне бессэнсоўнай для Крамля.
Паміж Кітаем і краінамі рэгіёна ЦА за апошнія гады падпісана мноства дамоваў на дзясяткі мільярдаў долараў, чаго раней не было. Аб’ём гандлю вырас да 98 мільярдаў долараў, больш як утрая ў параўнанні з 2016 годам, тады як з РФ ён удвая меншы. Кітай безвыплатна прадаставіў краінам рэгіёна 3,72 млрд, дэманструючы, хто сёння з’яўляецца галоўным апекуном гэтых дзяржаў, і выказаў гатоўнасць працаваць з галоўнай краінай рэгіёна – Казахстанам «над будаваннем кітайска-казахстанскай супольнасці з адзіным лёсам». Здаецца, што пасля гэтага кітайскі «адзіны лёс» чакае і іншыя краіны ЦА, з поўным знішчэннем расійскага ўплыву.
Адным з самых вагомых кірункаў, які ўзмацняе кітайскую прысутнасць, з’яўляецца будаўніцтва чыгункі, што фінансуецца КНР, і абяцае злучыць рэгіён з Еўропай, абмінаючы расійскую тэрыторыю. Кітай рэалізуе гэта разам з Кыргызстанам і Узбекістанам. Чыгунка стане часткай глабальнай ініцыятывы Кітая «Адзін пояс – адзін шлях». 454-кіламетровая чыгунка прызначана злучыць чыгункі Кітая і Узбекістана праз тэрыторыю Кыргызстана, а далей праз Туркменістан, Іран і Турцыю звязаць іх з еўрапейскай сеткай чыгунак у рамках транспартнай сістэмы Новага Шаўковага шляху. Гэта выразная дэманстрацыя адносна расійскіх інтарэсаў у рэгіёне, бо маршрут пойдзе ў абход тэрыторыі РФ і будзе прамым канкурэнтам Транссібірскай чыгункі і маршруту перавозак праз тэрыторыю РФ. Пры гэтым Маскве нічога не застаецца, як рабіць добрую міну пры дрэннай гульні. У Пуціна няма выйсця, акрамя як прыняць рэальнасць.
Турцыя і «цюркская карта»
Анкара ў ЦА дзейнічае мякка, але стратэгічна. Па-першае, разыгрывае «цюркскую карту». Праз Арганізацыю цюркскіх дзяржаў Турцыя будуе платформу для палітычнай і культурнай кансалідацыі, прапаноўваючы альтэрнатыўную мадэль супрацоўніцтва. Турэцкія ўніверсітэты, тэлебачанне і культурныя фонды фармуюць у рэгіёне новую ідэнтычнасць – цюркскую, мадэрную, неімперскую, якая кантрастуе з постсавецкай настальгіяй. Па-другое, актыўна заходзіць эканамічна. Турэцкія кампаніі інвестуюць у транспарт і абаронку Казахстана і Узбекістана. На рынках і ў крамах вялікая колькасць тавараў менавіта з Турцыі. Ваенныя інструктары і сумесныя вучэнні паступова выціскаюць расійскі ўплыў у сферы бяспекі, а беспілотнікі і іншая зброя, якую туркі пастаўляюць у рэгіён, выцясняюць расійскую.
ЗША: вяртанне ў рэгіён
Пасля працяглай паўзы ЗША вяртаюцца ў Цэнтральную Азію не як назіральнік, а як геапалітычны партнёр, які імкнецца абмежаваць кітайска-расійскі ўплыў. 6 лістапада Дональд Трамп правёў сустрэчу з прэзідэнтамі пяці краін Цэнтральнай Азіі ў Белым доме, што стала беспрэцэдэнтнай падзеяй. Адміністрацыю Трампа цікавяць тры ключавыя тэмы: бяспека рэгіёна пасля вайны ва Украіне, уключаючы магчымыя механізмы абмежавання расійскага ўплыву, энергетычнае супрацоўніцтва, развіццё ўранавых і рэдказямельных праектаў, а таксама палітычная стабільнасць – недапушчэнне кітайскай манаполіі і кантроль за талібскім фактарам у Афганістане.
Для Вашынгтона фармат «С5+1» – не толькі сімвалічны, але і інструмент аднаўлення амерыканскай прысутнасці ў «страчанай зоне», рэгіёне, багатым на энергакрыніцы і карысныя выкапні, дзе Масква дзесяцігоддзямі дыктавала правілы і дзе цяпер КНР імкнецца рабіць тое самае. Інтарэс ЗША да гістарычнага рэгіёна Шаўковага шляху стаў яшчэ больш устойлівым пасля таго, як Кітай мінулага месяца ўвёў абмежаванні на экспарт рэдказямельных і іншых стратэгічных мінералаў у рамках гандлёвай вайны з Вашынгтонам. Гэта выклікала гонку за альтэрнатыўныя крыніцы паставак. І рэгіён ЦА вельмі перспектыўны ў гэтым плане. Эксперты ў 2023 годзе зафіксавалі, што ў Казахстане знойдзена другое ў свеце радовішча рэдказямельных металаў – 20 млн тон. У Кітая – 40, які з’яўляецца вядучай дзяржавай свету ў гэтым дачыненні. Цяпер жа атрымліваецца, што гэта ўжо не манаполія Пекіна. Дадайце сюды ўран – 40% сусветных запасаў у Казахстане і 50% разам з Узбекістанам, і ўжо Цэнтральная Азія становіцца стратэгічным вузлом планетарных ланцужкоў поствугляроднага свету.
Для краін рэгіёна такая амерыканская ўвага таксама неабходная, бо пасля пачатку вайны ва Украіне і ўвядзення маштабных заходніх санкцый супраць Масквы яны імкнуцца дыверсіфікаваць эканамічныя і абаронныя сувязі, небеспадстаўна баючыся, што залежнасць ад РФ можа стварыць для іх сур’ёзныя рызыкі, як і такая ж залежнасць ад Кітая.
Напярэдадні саміту ў Вашынгтоне рэгіён наведаў намеснік дзяржсакратара ЗША Крыстафер Ландау. Ён пабываў у Казахстане і Узбекістане – дзвюх найбуйнейшых эканоміках рэгіёна. У Астане ён сустрэўся з прэзідэнтам Такаевым і абмеркаваў «перспектывы ўзаемавыгаднага партнёрства» ў сферах энергетыкі, крытычных мінералаў, транспарту і лагістыкі. Ва Узбекістане Ландау правёў перамовы па эканамічных пытаннях і пытаннях бяспекі. Адміністрацыя Трампа таксама ўдзельнічае ў перамовах аб наданні амерыканскай кампаніі Cove Capital LLC доступу да аднаго з найбуйнейшых у свеце радовішчаў вальфраму, размешчаных у Казахстане. Акрамя таго, кампанія заключыла з Міністэрствам горназдабыўной прамысловасці Узбекістана пагадненне аб геолага-разведачных работах на перспектыўных участках. Раней у гэтым годзе Uzbekistan Airways падпісала найбуйнейшы ў сваёй гісторыі кантракт на закупку самалётаў Boeing 787 Dreamliner – здзелку на суму больш за 8 мільярдаў долараў. Казахстан у сваю чаргу заключыў чыгуначны кантракт на 4,2 мільярда долараў з амерыканскай карпарацыяй Wabtec Corp.
Еўрапейскі саюз таксама імкнецца замацавацца ў Цэнтральнай Азіі. Вясной гэтага года ЕС правёў першы ў гісторыі саміт ЕС – ЦА ва Узбекістане, па выніках якога было падпісана стратэгічнае партнёрства з постсавецкімі рэспублікамі. Яно ўключае інвестыцыйны пакет аб’ёмам да 12 мільярдаў еўра для развіцця транспартных сувязяў, энергетыкі і здабычы крытычна важных мінералаў.
У Расіі ўсё менш фактараў уплыву ў Цэнтральнай Азіі
Цэнтральная Азія – гэта ўжо не «задні двор» Расіі, як яна сабе гэта ўяўляла яшчэ 30 гадоў таму. Масква не прадэманстравала нічога, акрамя сілы і прымусу. І гэта падмурак, чаму рэгіён яшчэ з канца 90-х пачаў адплываць ад Масквы – не з-за якіхсьці «праектаў Захаду», а таму што Расія працавала выключна на страх, кантроль і запалохванне. І ўжо Кітай і Турцыя зайшлі інакш. Першы прынёс грошы і інвестыцыйныя ідэі, другая – тавары і культурную блізкасць. У цэлым жа рэгіён будзе выбіраць Захад – таму што там грошы, тэхналогіі, рынак і доўгая перспектыва. У гэтай карціне вайна Пуціна супраць Украіны выратавала рэгіён ад расійскай «спецаперацыйнай будучыні» – такое меркаванне ў эксклюзіўным каментары OBOZ.UA выказаў надзвычайны і паўнамоцны пасол Украіны, прадстаўнік Украіны пры ЕС у 2008–2010 гадах Андрэй Веселаўскі.
Паводле слоў дыпламата, паралельна ажыла памяць пра савецкі гвалт. Сёння Расія ў ўяўленні рэгіёна не «традыцыя» і не «веданне». Гэта «крыніца прымусу і гвалту». Масква заўсёды рабіла стаўку на чыстую сілу: кантроль над сектарам бяспекі – ад міністэрстваў унутраных спраў і памежных застаў да палігонаў і ваенных заводаў. Усё гэта працавала пад крылом Мінбароны, ФСБ, МУС, генпракуратуры – дэманстрацыя сілы і прымусу.
«Кітай жа прапаноўваў інвестыцыйныя праекты, спачатку не вялікага маштабу, а Турцыя літаральна завальвала рынак таварамі. Я бываў у рэгіёне ў канцы 1990-х: у крамах тады ад вяроўкі да пральнай машыны – усё турэцкае. Таксама тая ж Турцыя – “брат па крыві”: мова, рэлігія, карані, Чынгізхан, цюркскі свет. Кітай іншы полюс: “крыніца грошай і небяспекі”. Бо тут паралельна ёсць разуменне: Кітай купіць усё, забярэ ўсё. І гэты працэс паступовага адтоку ад расійскага ўплыву працягваўся. РФ спрабавала ўтрымаць статус-кво, але страчвала пазіцыі. На гэтым фоне ў 2015 годзе з’явіліся ЗША. Формат С5+1. Спачатку міністры. Затым Байдэн арганізаваў першую сустрэчу прэзідэнтаў у 2023 годзе. І менавіта тады ЗША акрэслілі тое, што сёння ў Вашынгтоне прадаецца як “трампаўская ідэя” – крытычныя матэрыялы. Таму гэта не выдумка Трампа. Гэта Байдэн агучыў, і ЗША пачалі рэальна ацэньваць рэсурсы рэгіёна. Трамп толькі працягнуў і цяпер “укладвае сур’ёзныя грошы”», – падкрэслівае Андрэй Веселаўскі.
На думку дыпламата, Захад цікавяць рэсурсы рэгіёна – гэта ключ да ўсяго. Казахстан мае вялізныя запасы: уран, вальфрам, рэдкія металы – усё гэта важна для абароннай прамысловасці. Але ёсць адна праблема: геаграфічна рэгіён замкнёны, выхад да мора магчымы альбо праз Расію, альбо праз Кітай, альбо праз Каспій і далей праз Турцыю. Абвяшчэнне міру паміж Арменіяй і Азербайджанам і стварэнне Зангезурскага калідора дае магчымасць трэцяга шляху – выхад у Турцыю і далей у Еўропу, што азначае доступ да самага дарагога рынку. Калі краіны рэгіёна скарыстаюцца гэтым і не будуць баяцца губляць доўгія гады пад маскоўскім ціскам, яны атрымаюць важную альтэрнатыву.
Ці здольная Расія запаліць гэты рэгіён сёння? На думку дыпламата, фактараў уплыву ў яе шмат: мільёны працоўных мігрантаў, расійскія школы і ўніверсітэты ў рэгіёне, як і расійскія кампаніі ў здабыўной галіне, інфраструктура нафты праз Наварасійск, Байканур, палігоны, інфармацыйны ўплыў. Але шанцаў на ўдалую агрэсію становіцца меней з кожным днём.
«З аднаго боку, нельга забываць сацыяльна-эканамічныя ніткі ўплыву: мільёны працоўных мігрантаў з рэгіёна працуюць у Расіі (узбекі, кыргызы, таджыкі), руская мова і адукацыя прысутнічаюць паўсюль, расійскія кампаніі ў здабычы і інфраструктуры. Але ў той жа час мы бачым, што казахстанская эліта фармуе свой стратэгічны курс: гэта рух да рэальна большай незалежнасці і да цюркамоўнай, а не расійскай або кітайскай, ідэнтычнаснай прасторы. Калі гэтыя грамадствы перастаюць быць “качавымі” ў ментальным сэнсе і становяцца на шлях нацыянальнага фармавання, іх ужо не зб’еш – яны будуць абараняць сваё так жа, як гэта робяць украінцы», – канстатаваў Андрэй Веселаўскі.