Адкладзеная параза Пуціна

• Вадзім Дубнаў, The Moscow Times
• 11.10.2025, 12:47

Асноватворных загадкаў больш няма.

У прызнанні Пуціна, што азербайджанскі самалёт у снежні мінулага года быў збіты расійскімі ракетамі, прызнанні не надта шчырым, але добразычліва прынятым Ільхамам Аліевым, перш за ўсё важны фактар часу. Само прызнанне было непазбежным.

І тое, што Масква з гэтым прызнаннем так доўга цягнула, наўрад ці тлумачыцца толькі тым, што не дзяржаўная гэта справа — прызнаваць віну, хаця і гэты фактар не апошні. Магчыма, важней іншае — разуменне таго, што на коне стаяла нешта большшае.

Слова прадастаўляецца Бастрыкіну

Першапачаткова ў Маскве з пераадоленнем крызісу відавочна не спяшаліся, мяркуючы, магчыма, што ён будзе вырашаны пры першым жа аўгустэйшым кантакце — толькі першыя асобы могуць пагардзіць скалкі і пыл, у якія ператварыла адносіны паміж краінамі неразумная чэлядзь. А першыя асобы не спяшаліся.

Сур'ёзная спроба прымірэння была зроблена толькі праз паўгода. Аліеў было прыняў запрашэнне Пуціна на парад 9 траўня, але потым адмовіўся. Шанец на той самы аўгустэйшы кантакт быў згублены — калі, вядома, ён увогуле быў, і справа не ў тым, што Аліеў проста знайшоў спосаб пазбегнуць прапановы, ад якой немагчыма адмовіцца. Але так ці інакш сігнал быў пасланы: графікі прымірэння, насуперак традыцыі, пішуцца не ў Маскве, а ў Баку.

Масква прыняла сігнал — і зразумела па-свойму. Раз так, губляць няма чаго, і ў чаканні гатоўнасці Баку застаецца адно — паказаць тым, хто паспеў западазрыць прыніжальнае нізкапаклонства, усю глыбіню іх зману. Наўрад ці затрыманне са смяротным зыходам двух этнічных азербайджанцаў у Екацерынбургу было свядомым выклікам. Але вось рэакцыя на рэакцыю Азербайджана ўжо відавочна ім была: калі ў дыпламатаў нічога не атрымліваецца, слова прадастаўляецца Бастрыкіну.

Аднак праца над формулай кампрамісу відавочна працягвалася, і чым далей, тым больш ясна павінна было станавіцца Маскве, што адступаць Баку не можа. Не толькі таму, што сваёй першапачатковай перамоўнай пазіцыяй ён зрабіў любое яе змякчэнне формай паразы. Гэтая жорсткасць — таксама хутчэй вынік, а не прычына. Бо на канфлікт, хай і не такі востры і працяглы, Расія і Азербайджан былі асуджаныя, нават калі б не здарылася трагедыя з самалётам.

Адкладзеная параза

Ільхам Аліеў быў апошнім замежным госцем, які наведаў Пуціна перад вайной, — дэкларацыя аб саюзніцкім узаемадзеянні паміж Расіяй і Азербайджанам была падпісаная 22 лютага 2022 года, і нічым Аліеў не даваў зразумець, што бачыць у гэтым якую-небудзь супярэчнасць. Нават амаль адкрытая падтрымка Украіны грунтавалася не на агульнапрыятых уяўленнях пра тое, што такое добра і што такое дрэнна, а выключна на святоці тэрытарыяльнай цэласнасці, якая стала для Аліева пачатковай кропкай у ланцугу яго ўласных поспехаў.

Закрыццё карабахскага пытання — не толькі канчатковае афармленне дзяржавы, пераадоленне яе родавой траўмы і раздзел у падручніку гісторыі. Гэта і аснова для новага міжнароднага пазіцыянавання, якому перашкаджалі папярэдняя недагаворанасць і звязаныя з ёй комплексы.

Азербайджан і раней для ўсіх зацікаўленых — і не толькі для Расіі — быў галоўным прызам на Каўказе, а цяпер яго акцыі шматкроць узраслі. Вечны малодшы партнёр Турцыі, цяпер ён выбудаваў з ёй адносіны так, што яна дзесяць разоў падумае, перш чым прадпрымаць што-небудзь па пытаннях, адчувальных для Баку. І нарэшце, адным з першых навучыўшыся манетызаваць украінскую вайну і свой нейтралітэт, Азербайджан заявіў пра свае амбіцыі на лідарства не толькі ў рэгіёне, у якім Паўднёвы Каўказ — усяго толькі перыферыя, але і ў тым свеце, які калісьці называлі трэцім, «непрыяднаным», а цяпер і ўвогуле глабальным Поўднем.

Але ўсе гэтыя поспехі ў значнай ступені грунтаваліся на часовай адмове ад асноўнага прынцыпу — пазбягаць празмернай гравітацыі Масквы або Захаду. У ўзмацнялайся пасля Крыма паўсюднай турбулентнасці Баку ўсё часцей сыходзіў з пазіцыі, усё больш зразумелай Маскве і ўсё больш варожай Захаду.

Наўрад ці Баку баяўся адпору Масквы ў Карабаху. Людзі, што думаюць, заўсёды разумелі, што стратэгічнае брацтва Расіі з Арменіяй — міф, што ніколі Масква не стане ваяваць за яе, тым больш з Азербайджанам, з якім, дарэчы, Расію звязвае «вялікі» дагавор не меншей сілы, чым з Арменіяй, і нават аднаго і таго ж 2002 года. І не толькі таму, што за спінай Азербайджана цяпер стаяла Турцыя. Гаворка ішла ўвогуле ў іншай мадальнасці — не пра боязь, а пра ўзаемавыгаднасць.

Баку ведаў, чым можна зацікавіць Расію і як зрабіць яе саюзнікам: звабіць лідарствам у грандыёзным камунікацыйным хабе, які адкрыецца ў гэтых мясцінах пасля ўсеагульнага ўрэгулявання. Гэтай прэміі, узмоцненай вонкава значным, але, як аказалася, нічога не вырашальным міратворчым кантролем у Карабаху, хапіла для таго, каб на этапе галоўных інстытуцыйных зрухаў у канчатковым вырашэнні карабахскага пытання Масква выступала на баку Баку.

Але для афармлення вынікаў Азербайджан аддаў перавагу двухбаковаму фармату перамоваў з Ерэванам, і бакі лёгка памянялі партнёраў. Арменія пагадзілася застацца без падтрымкі еўрапейцаў, якія і так не надта настойвалі на сваім удзеле. А Баку — без Масквы, ад якой да таго ўсё, што мог атрымаць, ужо атрымаў.

Масква прайграла раўнд ужо тады, а зусім не цяпер, у Душанбэ.

Кадры больш не вырашаюць

Трагедыя з самалётам супала па часе з рытмамі азербайджанскага перапазіцыянавання, а выпраўленне сапсаваных адносін з Захадам — са зменай улады ў Вашынгтоне. З Байдэнам Баку рваў настолькі ўпэўнена, быццам лепш за ўсіх сацыёлагаў ведаў, хто пераможа. Бакинскія заклікі да стратэгічнага саюзніцтва былі пачутыя Трампам, і, дарэчы, у жніўні, прымаючы на знакамітай сустрэчы ў Белым доме Аліева і Пашыняна, ён відавочна дэманстраваў, каго лічыць госцем нумар адзін, а каго, як праз некаторы час было сфармулявана, «таксама добрым хлопцам».

А пацяпленне адносін з Еўропай стала адным з вынікаў той самай манетызацыі балансу ў украінскай вайне. З аднаго боку, словы, якія можна трактаваць як падтрымку Украіны, з другога — гатоўнасць найбольш выгадным чынам арганізаваць далікатныя схемы, у якіх і санкцыі захаваныя, і энергетычная еўрабяспека забяспечваецца. Адным словам, ужо нічога не перашкаджае нават лідарам Еўракамісіі размаўляць з Баку як са сваім, і як бы ўціхла палеміка з Парыжам, нават наконт антыкаланіяльных імкненняў свабодалюбівай Новай Каледоніі.

Усё гэта павінна было суправаджацца сіметрычным дыстанцыяваннем ад Масквы. А ў адносінах з ёй у Баку заўсёды было дастаткова прычын для раздражнення, каб ператварыць любую з іх у ачаг канфлікту.

А тут — самалёт.

Але быў яшчэ адзін важны фактар — кадравы.

Адносіны Масквы і Баку заўсёды, хоць пры камуністах, хоць пасля іх, выбудоўваліся не столькі на адміністрацыйных асновах, колькі на нефармальных сувязях эліт, у якіх меркантыльныя нюансы ўжо немагчыма аддзяліць ад сяброўскіх. Ні адзін міністр не меў у гэтых адносінах такіх паўнамоцтваў, як гэтыя людзі, што разумелі адно аднаго з паўпогляду. Гэта эліта, паспяхова самаўзнаўляючыся ў розных сегментах ад адміністрацый прэзідэнтаў да самых творчых і бізнес-колаў, дажыла да цяперашніх часоў, яўляючы сабой вядомае супярэчанне.

З аднаго боку, Ільхам Аліеў, атрымаўшы яе ў спадчыну, небеспадстаўна бачыў у ёй надакучлівага рэгента з уласнымі амбіцыямі, і таму спрабаваў абмяжоўваць яе з першых дзён свайго кіравання.

З другога боку, яна была неабходная для наладжвання адносін з Масквой — змякчэння ў хвіліны абвастрэнняў і асаблівай усмешлівасці ў пары збліжэння.

Аднак паступова, у тым ліку і па біялагічных прычынах, гэтая эліта слабела, але паколькі заставалася раздражняльным фактарам для ўлады, яе сыход усімі спосабамі паскараўся. І развязка гэтага працэсу таксама ў пэўнай меры супала з вялікім перапазіцыянаваннем, і ў гэтым таксама ёсць свая логіка. Гэта эліта канчаткова страціла сваё прызначэнне, бо крызіс канчаткова змяніў фармат адносін з Масквой. Чаго Масква ўсяляк пазбягала, у чым, магчыма, і палягае сапраўдная разгадка спробы так дарэмна зацягнуць час з канчатковым прызнаннем.

Выпаўшыя са світы

Баку для выбудоўвання адносін з Масквой больш не патрэбныя гэтыя нефармальныя сувязі, у якіх Крэмль так ці інакш выглядаў вядучым бокам, хоць такім і не быў. Больш увогуле не патрэбны гэты міф пра ўсеагульнае прызнанне яе лідарства, які быў у значнай ступені асноватворным, і ў межах якога ўсе былыя братнія рэспублікі выконвалі свае ролевыя функцыі. Азербайджан першым выпаў са світы, што рабіла караля, — гэта для яго больш не функцыянальна. І, магчыма, найбольш траўмавальным для Крамля было тое, што Баку ўсім сваім выглядам паказваў тое, што ў межах былой традыцыі было прынята не артыкуляваць: Масква ад канфлікту адчувала значна большы дыскамфорт, чым Баку, і чым далей, тым мацней. І гэта Баку таксама ўсяляк даваў зразумець.

Асаблівыя адносіны не патрэбныя, таму што іх даўно няма, ёсць толькі круглыя сталы на ўсялякіх сходах СНД, якія ператварыліся ў аджыўшы рытуал і спосаб вырашаць пытанні ў вузкім коле. Але і яго цяпер можна сабе арганізаваць і без гэтых круглых сталоў, і, скажам, Нікол Пашынян аддае ім перавагу нейкім з'ездам эколагаў або «Атамным тыдням».

Канфлікт Крамля з Азербайджанам зрабіў гэтую таямніцу явай, і зрабіць з гэтым Масква нічога не можа. Хаця ўжо зразумела, што давядзецца адаптавацца да гэтага новага фармату. І гэтае разуменне і было явлена на сустрэчы ў Душанбэ: Масква афіцыйна страчвае статус асаблівага і эксклюзіўнага партнёра. Яна застаецца цэнтрам сілы, але не прэтэндуючы на тое, каб быць рашальным. Магчыма, прывыкнуць да гэтага фармату будзе прасцей, чым можа падацца, — проста таму, што ён больш нармальны за папярэдні.

Тым больш што Азербайджан, магчыма, толькі прэцэдэнт, які выкліча несумненную цікавасць у іншых калег па агульным мінулым. Канфлікт вычарпаны, старонка закрытая, новая не напісаная, але гэта ўжо не інтрыга і асноватворных загадкаў няма.

Вадзім Дубнаў, The Moscow Times